Przed nami tydzień prawdziwie złotej polskiej jesieni, ze słonecznymi dniami i umiarkowanie zachmurzonym nocnym niebem, nie powinno więc zabraknąć okazji do przyglądania się jesiennemu niebu.
Jak zwykle, na początek dokonajmy rachunku czekających nas w tym tygodniu zmian, wynikających z nieuchronnie zbliżającego się, choć jeszcze dość odległego, zimowego przesilenia. W tym tygodniu dnia ubywa już o minutę mniej niż w poprzednich tygodniach. W Katowicach, w niedzielę 13 października, od wschodu Słońca o 7.02 do zachodu o 17.57 dzień trwa 10 h 55 min, w przyszłą sobotę, od 7.12 do 17.45 już o 22 min krócej: 10 h i 33 min. Równocześnie o 2,2° zmniejsza się kąt nachylenia pozornej dziennej drogi Słońca do powierzchni Ziemi, co wyraża się wysokością, na jaką wznosi się ono w środku dnia, czyli w prawdziwe południe, którego moment przyspiesza w tym tygodniu tylko o 1 min: z godz. 12.30 w niedzielę do 12.29 w przyszłą sobotę. Wysokość górowania Słońca maleje przez ten tydzień o nieco ponad 2°: z 32,0° do 29,8° nad horyzontem. Większość wymienionych zmian, w kolejnych tygodniach jesieni będzie konsekwentnie kontynuowana, ale coraz to wolniej. Wyjątek stanowi czas górowania Słońca, który w pierwszych dniach listopada ponownie zacznie następować coraz później; tymi zmianami steruje równanie czasu, do czego powrócimy za 4 tygodnie.
Teraz spójrzmy na wieczorne niebo. Znów nie bez zdziwienia moglibyśmy zauważyć, że krótko po zmierzchu właściwie nic, lub prawie nic, od poprzedniego tygodnia nie zmieniło się. Jednak, po pełni krótko przed północą z niedzieli na poniedziałek, zwłaszcza w pierwszych 2–3 dniach, niemal równocześnie z końcem zmierzchu cywilnego spod horyzontu wynurza się, błyszczący całą lub prawie całą swą tarczą Księżyc, mocno ograniczający widoczność słabszych gwiazd. Ale od środy Księżyc pojawia się co najmniej godzinę, w sobotę nawet prawie 3 h po zmierzchu, więc będziemy mogli już dłużej bez przeszkód podziwiać wieczorne niebo. Krótko po zmierzchu nadal
dominują na niebie letnie konstelacje Herkulesa, Wężownika, a zwłaszcza Lutni, Łabędzia i Orła, których najjaśniejsze gwiazdy układają się w górujący właśnie obszerny Letni Trójkąt. Bliżej horyzontu, również wznosząca się właśnie najwyżej, konstelacja Strzelca, w granicach którego już od dwóch lat jasnością dominuje, zachodzący dopiero około 22.00 Saturn. Tuż nad południowo-zachodnim horyzontem błyszczy jeszcze jedna jasna gwiazda, to najjaśniejszy w Skorpionie czerwony Antares, zaś 2 razy wyżej – jeszcze jedna jasna planeta, zachodzący prawie 2 h po Słońcu Jowisz, od 10 miesięcy goszczący w południowej części konstelacji Wężownika. Przy odrobinie szczęścia, również nad południowo-zachodnim horyzontem, jeszcze podczas zmierzchu cywilnego moglibyśmy dostrzec najjaśniejszą z planet Wenus, na razie zachodzącą około 35 min po Słońcu, jednak z tygodnia na tydzień, na razie jeszcze powoli, wydłużającą czas swej wieczornej widoczności, pod koniec roku zachodzącą już 2 h po zmierzchu.
Gdy około 22.30 najwyżej wznosi się gwiezdny symbol obecnej pory roku, wytyczony przez nie aż tak jasne gwiazdy Jesienny Kwadrat, od wschodu z wysoka już rozświetla niebo Księżyc. W blasku oświetlonej jeszcze w niemal 99% księżycowej tarczy, nawet przez lornetkę trudno będzie dostrzec słabiutkie światełko Urana podczas jego koniunkcji z Księżycem w drugiej połowie nocy z poniedziałku na wtorek, na pograniczu jesiennych konstelacji Wieloryba i Barana. Powoli tracący swój blask, na czwartkowy wieczór 86% Księżyc zaplanował spacer przez Hiady, obszerną otwartą gromadę gwiazd w Byku, tworzącą zarys głowy tego zodiakalnego zwierzęcia. Około 22.00, gdy cały zimowy gwiazdozbiór Byka błyszczy już ponad wschodnim horyzontem, Księżyc zbliży się do Aldebarana, jego najjaśniejszej gwiazdy, wystarczająco jasnej by dostrzec ją 2° poniżej księżycowej tarczy. Zimowy Sześciokąt najjaśniejszych gwiazd konstelacji Byka, Woźnicy, Bliźniąt, Małego i Wielkiego Psa oraz Oriona, na razie w komplecie można oglądać ponad południowo-wschodnim horyzontem dopiero 1,5 h po północy, gdy spod horyzontu wychyli się ostatnia jego gwiazda Syriusz, najjaśniejsza gwiazda Wielkiego Psa i całego nocnego nieba. Gwiazd Zimowego Sześciokąta nie jest w stanie zbytnio przyćmić światło, wędrującego przez 5 nocy przez Byka i Bliźnięta i powoli zmniejszającego swój blask Księżyca. Dwie godziny przed świtem, 40° nad horyzontem góruje centralna konstelacja Zimowego Sześciokąta, wspaniały Orion. W tym samym czasie na wschodzie błyszczy już niemal w komplecie Lew, pierwszy gwiazdozbiór wiosenny. a krótko przed świtem, nisko ponad wschodnim horyzontem pojawia się również najjaśniejsza gwiazda wiosennych konstelacji, pomarańczowy Arktur, nazywany często wprost Gwiazdą Wiosenną. Trzeciego z głównych gwiazdozbiorów wiosennych, Panny na razie nie zobaczymy, ponieważ właśnie na jego tle od połowy września aż do końca października wędruje Słońce. Za tydzień, gdy nie będzie nam już w tym przeszkadzał Księżyc, przyjrzymy się bliżej kolejnemu gwiazdozbiorowi jesiennemu.
Teraz powróćmy do astronomicznej zagadki sprzed tygodnia. Pytanie dotyczyło dwóch jasnych galaktyk, dostrzegalnych gołym okiem z południowej półkuli Ziemi, związanych grawitacyjnie z Naszą Galaktyką. Chodziło oczywiście o Obłoki Magellana, dwie satelitarne względem naszej, nieregularne galaktyki karłowate, widoczne gołym okiem z szerokości geograficznych nie większych niż 15° szerokości północnej. Ich nazwy, Wielki i Mały Obłok Magellana, pochodzą od żyjącego na przełomie XV i XVI wieku, portugalskiego żeglarza i autora licznych odkryć geograficznych Ferdynarda Magellana. Odległy około 160 tys. lat św. Wielki Obłok Magellana ma rozmiar 14 tys. lat św., zaś dwukrotnie mniejszy Mały Obłok Magellana oddalony jest około 200 tys. lat św. od centrum Naszej Galaktyki.
Pora na dzisiejszą, również „galaktyczną” zagadkę. Jak daleko od centrum Naszej Galaktyki znajduje się Słońce? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do środy 16 października włącznie. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
