Gwiaździarnia Pana Jana 22-28.12.2019.
Niedziela 22 grudnia to pierwszy dzień tegorocznej zimy. Tego dnia, ponad 2 h przed swym wschodem, Słońce osiąga punkt zimowego przesilenia, tradycyjnie zwany punktem Koziorożca, rozpoczynający jeden z 12 znaków zodiaku, 30-stopniowych odcinków ekliptyki, trasy pozornej rocznej wędrówki Słońca na tle gwiazd.
To zarazem najniższy punkt ekliptyki, po dotarciu do którego, Słońce przez kolejne 6 miesięcy wznosić się będzie z każdym dniem znów coraz wyżej, aż do osiągnięcia kolejnego skrajnego punktu ekliptyki, położonego najwyżej punktu Raka, czyli punktu letniego przesilenia. W tych dniach momenty wschodów i zachodów Słońca są niemal niezmienne. W Katowicach, niedzielny dzień 22 grudnia, od godz. 7.41 do 15.43 trwa 8 h 02 min, zaś w kończącą ten tydzień sobotę 28 grudnia, Słońce wschodzi jeszcze o 2 min później, ale zachodzi o 4 min później i od 7.43 do 15.47 dzień trwa już o 2 min dłużej, a łuk Słońca na niebie jest o 0,2° wyższy. Tak więc, na razie dnia przybywa tylko wieczorem i dopiero od 31 grudnia również wschody Słońca na powrót zaczną być z dnia na dzień coraz wcześniejsze.
Na wieczornym niebie, jak na razie zarówno lato jak i jesień nie pozwalają o sobie zapomnieć. Krótko po zmierzchu, wysoko jeszcze, od 33° do 66° ponad południowo-zachodni horyzont wznoszą się: Deneb, Wega i Altair, trzy jasne gwiazdy Trójkąta Letniego, zaś 52°–68° nad południowym horyzontem górują właśnie Algenib, Markab, Scheat i Alpheratz, wytyczające wierzchołki Jesiennego Kwadratu, gwiezdnego symbolu dopiero co zakończonej jesieni. Spośród gwiazdozbiorów zimowych, z początkiem nocy na wschodzie błyszczą tylko Byk z jasnym, czerwonym Aldebaranem i Woźnica z białą Kapellą, w połowie ponad horyzontem wznoszą się już Bliźnięta z drugim co do jasności Kastorem, natomiast z 7 jasnych gwiazd centralnej zimowej konstelacji Oriona, ponad horyzontem błyszczy dopiero jedna, błękitna Bellatrix. W komplecie zobaczymy Oriona dopiero blisko 2 h później, Krótko przed 19.00 na wschodzie pojawi się najjaśniejszy w Małym Psie Procjon, zaś jeszcze prawie godzinę później Syriusz, najjaśniejszy w Wielkim Psie, a zarazem najjaśniejsza gwiazda całego nocnego nieba. Z 6 lub 3 najjaśniejszych gwiazd tych konstelacji zwykło się konstruować gwiezdne symbole nowej pory roku: Sześciokąt albo Trójkąt Zimowy. Na Zimowy Sześciokąt składają się Aldebaran, Kapella, jaśniejszy z Bliźniąt Polluks, Procjon, Syriusz i najjaśniejszy w Orionie Rigel. Dwie z nich, choć najjaśniejsze w Bliźniętach i Orionie, przed ponad 400 laty niemiecki astronom Johann Bayer oznaczył drugą w alfabecie greckim literą beta, oceniając wówczas jako drugie co do jasności w swych gwiazdozbiorach. Tradycyjne oznaczenia Bayera stosujemy do dziś, mimo że według współczesnych pomiarów, jasności gwiazd dość często nie są w zgodzie z kolejnością użytych liter greckiego alfabetu. Wierzchołki wspomnianego Zimowego Trójkąta wytyczają Procjon z Małego i Syriusz z Wielkiego Psa, wraz z oznaczoną również jako alfa Oriona, Betelgezą, o niespełna 30% ciemniejszą od bety, Rigela. Gwiazdozbiory zimowe, do których zalicza się również mniej wyraziste konstelacje Zająca, Gołębia i Jednorożca, a także północna część Erydanu, najwyżej wznoszą się godzinę przed północą. Wtedy nie jest w stanie konkurować z nimi żadna planeta, bo jedyną ponad horyzontem jest Uran w nieodległej konstelacji Barana, nawet w najczarniejszą bezksiężycową noc bardzo trudny do dostrzeżenia gołym okiem.
Cofnijmy się więc do pierwszych chwil po zmierzchu. Wtedy kilka stopni ponad południowo-zachodnim horyzontem jest jeszcze ostatnia szansa dostrzeżenia Saturna. Niemal 10° wyżej błyszczy, zachodząca 2 h po zmierzchu Wenus, choć na razie w minimum swej jasności, to jednak ponad 60-krotnie jaśniejsza od Saturna, więc wręcz rzucająca się w oczy, jeśli tylko zawczasu spojrzymy w tę stronę nieba. Jowisz, w związku z przypadającą w poświąteczny piątek jego koniunkcją ze Słońcem, zachodzi niemal równocześnie z nim i dopiero w połowie stycznia zobaczymy go ponownie, ale na porannym niebie, wschodzącego krótko przed świtem. Tuż po zmierzchu najwyżej wznosi się Neptun, 3 h po nim góruje Uran, znikający z nieba około 2,5 h po północy. Od tego momentu, przez 2 godziny na niebie nie będzie żadnej planety, bo dopiero około 4.30 wschodzi kolejna jasna planeta, 150 razy ciemniejszy od Wenus Mars, 2,5-krotnie ciemniejszy nawet od Saturna. To ostatnia w te noce planeta, nie licząc wschodzącego o świcie dość jasnego, ale praktycznie już nie do dostrzeżenia, Merkurego. W poniedziałek przed świtem na niecałe 3° zbliży się do Marsa Księżyc, 3 dni przed nowiem oświetlony jeszcze w 10%.
Ten chronologiczny przegląd planet na nocnym niebie tego tygodnia, nie pozostawia żadnych złudzeń, że jedynym obiektem mogącym spełniać rolę pierwszej wigilijnej gwiazdki jest najjaśniejsza z planet, dostrzegalna już nawet przed końcem zmierzchu Wenus. Tak też typowali nasi Słuchacze w odpowiedzi na zagadkę z poprzedniego tygodnia. Całkowicie nieuzasadnione byłoby w tym przypadku typowanie którejkolwiek z jasnych gwiazd zimowego nieba, bo nawet najwcześniej po zmierzchu widoczna na wschodzie Kapella z gwiazdozbioru Woźnicy, jako ponad 40-krotnie ciemniejsza, nie ma szans by odebrać pierwszeństwo Wenus. Natomiast pojęcie Gwiazdy Betlejemskiej, którą ma symbolizować ta pierwsza wigilijna gwiazdka, z całą pewnością nie ma nic wspólnego ze stale widocznymi na niebie faktycznymi gwiazdami. Są podstawy, by to biblijne zjawisko tłumaczyć, mającą miejsce w 6 roku p.n.e, bliską koniunkcją 3 planet: Jowisza, Saturna i Marsa, ale nie można również całkowicie wykluczyć, że była to jasna kometa, jak najczęściej przedstawiana jest Gwiazda Betlejemska na nie tylko dawnych obrazach.
Pora na pierwszą zimową zagadkę. Oto pytanie: jak długo (z dokładnością do 1 doby) potrwa obecna astronomiczna zima? Odpowiedzi prosimy przesyłać wyłącznie na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do środy 25 grudnia włącznie.
Wraz z życzeniami zdrowych i pogodnych Świąt Bożego Narodzenia, zapraszam na kolejne spotkanie w Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
