Gwiaździarnia Pana Jana 17–23.05.2020
Za nami już blisko 2/3 tegorocznej astronomicznej wiosny: w środę po południu Słońce wkracza w znak Bliźniąt, trzeci wiosenny znak zodiaku. Coraz bliżej zatem letnie przesilenie i coraz mniej swą długością obecne dnie różnić się będą od tego najdłuższego, pierwszego dnia lata.
W niedzielę 17 maja, od godz. 4.54 do 20.27, w Katowicach dzień trwa 15 h 33 min, a o 12.40 Słońce góruje 59,2° ponad horyzontem. W sobotę 23 maja Słońce będzie wędrowało ponad horyzontem od 4.47 do 20.35, czyli 15 h 48 min, a więc tylko o kwadrans dłużej, jednak jeszcze o 37 min krócej niż w najdłuższym dniu roku, a o 12.41 wzniesie się na 60,4°, już o niespełna 3° niżej niż podczas letniego przesilenia. Jednocześnie coraz bardziej narasta różnica w długości dnia pomiędzy południowymi a północnymi regionami Polski, która już teraz wynosi około 40 min na korzyść północy, a przez najbliższy miesiąc urośnie nawet do nieco ponad godziny. W tym tygodniu noce będą bezksiężycowe, ale z powodu coraz płycej zanurzającego się pod horyzont Słońca coraz krótsze, z coraz krótszym również okresem w pełni ciemnego nieba, czyli nocą astronomiczną. Gdy w środku tego tygodnia, na szerokości geograficznej 50° dzienny łuk Słońca osiąga wysokość 60°, nocą Słońce zanurza się maksymalnie na 20° pod horyzont i tylko przez 2 h i 15 min trwa noc astronomiczna. W Katowicach noce astronomiczne zanikną na 1,5 miesiąca już od 30 maja, gdy Słońce nie będzie zanurzać się pod horyzont na przynajmniej 18°, co jest warunkiem wygaśnięcia ostatnich, rozproszonych w ziemskiej atmosferze, promieni słonecznych rozświetlających nocne niebo.
W niedzielę, 5 dni przed przypadającym w piątek 22 maja wieczorem nowiem, 30% sierp Księżyca pojawia się zaledwie 50 min przed świtem, zdecydowanie przeważająca część nocy jest więc bezksiężycowa. To doskonały, choć krótki, czas na obserwacje nocnego nieba i zachodzących na nim zjawisk. Pierwsze obserwacje jaśniejszych gwiazd możliwe są wraz z końcem zmierzchu cywilnego, w ciągu całego roku następującym około 35–45 min po zachodzie Słońca, gdy jest juz ono 6° pod horyzontem. I tak kwadrans po godz. 21.00, 20°–30° ponad zachodnim horyzontem dostrzec można jeszcze część zimowych konstelacji, z jasno błyszczącą Kapellą z Woźnicy, Kastorem i Polluksem z Bliźniąt, Procjonem z Małego Psa, a także właśnie zachodzącą Betelgezą z zanurzonego już w większości pod horyzont Oriona. Południową stronę nieba ozdabia komplet wiosennych gwiazdozbiorów. Na ponad 40° wznosi się jasny Regulus zwany też Sercem Lwa, 27° nad horyzontem błyszczy, górująca 1 h po zmierzchu Spika, czyli Kłos Panny, zaś prawie 2 razy wyżej najjaśniejsza gwiazda Wiosennego Trójkąta, pomarańczowy Arktur, czyli Gwiazda Wiosenna. Kilkanaście stopni nad horyzontem rozciąga się Hydra, z łbem wznoszącym się na prawie 30° na południowym zachodzie, końcem ogona sięgająca południowego wschodu. Na grzbiecie Hydry umiejscowione są 3 mniejsze wiosenne konstelacje: Sekstant, Puchar i Kruk, również Lew dźwiga na swym grzbiecie Małego Lwa, zaś Wolarzowi towarzyszą Psy Gończe i Warkocz Bereniki. Gdy około 23.00 Gwiazda Wiosenna góruje 60° nad południowym horyzontem, na wschodzie w komplecie błyszczy już Trójkąt Letni, gwiezdny symbol nieodległej już pory roku, wytyczony przez najjaśniejsze gwiazdy letnich konstelacji: Wegę z Lutni, Deneba z Łabędzia i Altaira z Orła.
Goszczące w rogach zimowego Byka, bardzo jasna Wenus i również jasny, choć 30-krotnie ciemniejszy Merkury, w niedzielny wieczór odległe od siebie o 9,5°, do piątkowego rana zbliżą się do siebie na niespełna 1°. Jeśli dopisze pogoda, w nieznacznie większej odległości da się tę efektowną koniunkcję zaobserwować krótko po piątkowym zmierzchu, nisko ponad północno-zachodnim horyzontem. Na całym obszarze nieba wiosennego nie odnajdujemy ani jednej planety, kolejne goszczą dopiero na pograniczu letniego i jesiennego nieba: Jowisz we wschodnim krańcu gwiazdozbioru Strzelca, niespełna 5° dalej na wschód, już w Koziorożcu Saturn, a w Wodniku Mars. W komplecie zobaczyć je możemy dopiero 2 h przed świtem. Dzięki praktycznie bezksiężycowym nocom, można pokusić się również o odnalezienie Neptuna, goszczącego na granicy Wodnika i Ryb, do czego niezbędny jest jednak choćby niewielki amatorski teleskop.
Druga połowa tego tygodnia, to również najlepszy czas na obserwacje zbliżającej się do nas komety. Wspominana już wcześniej, odkryta przed zaledwie 2 miesiącami, kometa C/2020 F8 nie należy do najjaśniejszych, jednak przewidywana na koniec maja jej maksymalna jasność około 5 magnitudo jest wystarczająca, by na całkiem ciemnym niebie dostrzec ją nawet gołym okiem, chociaż zdecydowanie łatwiej przez dobrą lornetkę. W tym tygodniu kometa porusza się od konstelacji Trójkąta do centralnych rejonów Perseusza, by we wtorek przed świtem, przechodząc tuż obok Algola, słynnej gwiazdy zmiennej w Perseuszu, wznieść się na około 15° nad północno-wschodni horyzont. To może być najodpowiedniejszy dzień na pierwsze jej obserwacje, najlepiej właśnie nad ranem. Nie ma pewności czy i na ile wzrośnie jeszcze jasność tej komety, bo pod tym względem zachowuje się ona trochę niestabilnie.
Pora na zagadkową część naszego spotkania. Przed tygodniem pytaliśmy, ile wynosi wielkość gwiazdowa naszego Słońca. Kilku bardziej dociekliwych Słuchaczy zauważyło pewne niedopowiedzenie w tym pytaniu – czy chodzi o obserwowaną czy absolutną wielkość gwiazdową i podali obie wartości. Absolutna wielkość gwiazdowa to obliczona na podstawie wielkości obserwowanej i odległości obiektu, jasność jaką miałby dany obiekt oglądany z umownej odległości 10 parseków, czyli blisko 33 lat świetlnych dla gwiazd albo 1 jednostki astronomicznej dla m.in. planet i planetoid. Pozwala ona na porównanie intensywności promieniowania emitowanego przez różne gwiazdy lub światła słonecznego odbitego przez obiekty naszego układu planetarnego. Dla Słońca obserwowana wielkość gwiazdowa wynosi –26,74 mag, zaś absolutna +4,83 mag.
A oto dzisiejsze zadanie. Proszę wymienić cztery główne części składowe komety.
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 21 maja. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne wydanie Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
