Podobnie jak poprzedni, ostatni tydzień minionego roku, również zdecydowanie przecież zimowy pierwszy tydzień nowego roku, według prognoz synoptyków ma upłynąć pod znakiem bardziej jesiennej pogody, dość ciepły, z przelotnymi opadami, ale też z okresami bezchmurnego nieba. Od pierwszych dni stycznia dnia zaczyna powoli przybywać już nie tylko wieczorami, jak w ostatnim tygodniu grudnia, ale także z rana.
W Katowicach, w niedzielę 1 stycznia, 11 dzień astronomicznej zimy, od wschodu Słońca o godz. 7:47 do zachodu o 15:54, trwa 8 h 13 min, a podczas przypadającego o godz. 11:47 prawdziwego południa nasza Dzienna Gwiazda wznosi się na 16,7° ponad horyzont, o niespełna 0,5° wyżej niż w dniu zimowego przesilenia. W kończącą omawiany tydzień sobotę 7 stycznia, od godz. 7:40 do 16:00, Słońce wędruje ponad horyzontem 8 h 20 min, a więc o kolejne 7 min dłużej, podczas górowania o 11:50 wznosząc się na 17,4° ponad południowy horyzont.
Przez cały ten tydzień Słońce wędruje przez wschodnią część najniżej położonego zodiakalnego gwiazdozbioru Strzelca, by w sobotę wczesnym popołudniem zrównać się z goszczącym tam również Merkurym, dla którego spotkanie to jest dolną koniunkcją ze Słońcem. Wbrew nazwie, sugerującej jakby położenie Merkurego podczas tego zbliżenia poniżej Słońca, planeta znajdzie się wtedy 2,8° na północ, a więc powyżej Słońca. Pojęcie koniunkcji dolnej lub górnej, dotyczące jedynie Merkurego i Wenus, określa bowiem położenie planety podczas koniunkcji pomiędzy Ziemią a Słońcem – koniunkcja dolna lub poza Słońcem – koniunkcja górna. Kątowa odległość Merkurego od Słońca podczas koniunkcji dolnej czy górnej, maksymalnie może wynosić nawet do 7° na południe lub na północ, bo tyle wynosi kąt nachylenia orbity Merkurego do płaszczyzny ekliptyki. O obecnej koniunkcji w zasadzie możemy tylko opowiadać, zwłaszcza, że odwrócony do nas nieoświetloną stroną, niczym Księżyc w nowiu, Merkury będzie niemal w minimum swej jasności, co tak blisko Słońca uniemożliwia jego dostrzeżenie amatorskim sprzętem obserwacyjnym.
Nie zabraknie jednak w tym tygodniu znacznie efektowniejszych spotkań Księżyca z Uranem i Marsem, kończących rozpoczętą w Wigilię kolejną serię koniunkcji naszego naturalnego satelity z planetami. Z początkiem nocy z niedzieli na poniedziałek, z oświetloną w 3/4 tarczą Księżyc błyszczy 40° ponad południowo-wschodnim horyzontem. Korzystając z lornetki, 3° na wschód od niego powinniśmy dostrzec Urana identyfikując go pośród kilku zbliżonych jasnością gwiazd dzięki zdecydowanie spokojniejszemu w porównaniu z nimi, nierozedrganemu światłu. Prowadząc podczas kolejnych godzin nocy obserwacje obu obiektów, powinniśmy zauważyć coraz większe zbliżenie Księżyca i Urana, aż do momentu koniunkcji kilkanaście minut po północy. To bardzo bliska koniunkcja, z terenu Polski oglądana jako zbliżenie na 17’, licząc od centrum Księżyca, czyli nieznacznie więcej od promienia księżycowej tarczy, która swą południową krawędzią niemal ociera się o Urana.
Na tym nie koniec atrakcji serwowanych przez Księżyc, ponieważ niespełna dobę później na jego drodze znajdzie się jasny Mars. We wtorek około kwadransa przed godz. 21:00, oświetlony już w 81%, Księżyc minie Czerwoną Planetę od południa w odległości 58’, a więc niespełna 1°, kończąc tym samym tę grudniowo-styczniową serię koniunkcji z planetami. Kolejna czeka nas w całości w tym miesiącu: od 20 stycznia z Merkurym po bliską koniunkcję z Marsem 31 stycznia, jednak żadnej z nich nie będziemy mogli obserwować, bo będą za dnia lub pod horyzontem.
Wracając do Księżyca w obecnym tygodniu, tuż po północy z piątku na sobotę, niemal w centrum zimowego gwiazdozbioru Bliźniąt, osiągnie on pełnię, tydzień kończąc już w granicach konstelacji Raka.
Z każdą kolejną styczniową nocą coraz wcześniej niebo rozświetlać będą gwiezdne symbole zimy. Z końcem miesiąca, mimo o ponad 1 h krótszych już nocy, tuż po zmierzchu cywilnym, na południowym wschodzie w całej okazałości oglądać będziemy bardzo jasne gwiazdy Zimowego Sześciokąta i Zimowego Trójkąta, a na zachodzie w komplecie jeszcze okazały Trójkąt Letni. Pod koniec nocy, podobnie jak obecnie, niebo w całości będzie już pod władaniem dwóch gwiezdnych symboli odległej jeszcze wiosny i lata – Trójkąta Wiosennego i ponownie Trójkąta Letniego.
Każdego roku w pierwszych dniach stycznia, krążąc po eliptycznej orbicie, nasza planeta zbliża się najbardziej do Słońca, czyli osiąga peryhelium. W tym roku przypada to w środę 4 stycznia. Początek stycznia to również każdego roku czas aktywności obfitego roju meteorów Kwadrantydy. Podczas przypadającego pod koniec nocy 3/4 stycznia maksimum teoretycznie istnieją szanse dostrzeżenia nawet ponad 100 tzw. „spadających gwiazd”, pozornie wybiegających z radiantu położonego niemal w zenicie, w gwiazdozbiorze Smoka, w nieistniejącym dziś gwiazdozbiorze Kwadrantu Ściennego, od którego pochodzi tradycyjna nazwa roju. Nawet jednak na zupełnie czystym niebie, istotną przeszkodę w obserwacjach stanowić może zbliżający się do pełni Księżyc.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o liczbę pełni i nowiów Księżyca w minionym roku. Na to bardzo łatwe pytanie otrzymaliśmy same poprawne odpowiedzi: było 12 pełni i 13 nowiów.
A oto dzisiejsza, nieco trudniejsza zagadka. Która z czterech pór roku trwa najdłużej, a która najkrócej i dlaczego? Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 5 stycznia na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl.
Wraz z życzeniami pogody i wszelkiej pomyślności w Nowym Roku 2023, zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
