Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
1736. W pierwszym tygodniu czerwca witam Słuchaczy Gwiaździarni Pana Jana. Wciąż nie do końca przewidywalna pogoda przełomu wiosny i nieodległego już lata, stawia pod znakiem zapytania możliwości obserwacji nocnego nieba i zachodzących na nim wydarzeń.
Jak zwykle, w nadziei na przynajmniej częściowo bezchmurne i wolne od gwałtownych zjawisk atmosferycznych niebo, w naszym cotygodniowym przeglądzie przedstawiamy niezależny od pogody astronomiczny repertuar wydarzeń. Oczywiście pogoda nie jest jedynym czynnikiem decydującym o dostępności obserwacji, ale przedstawienie również tych z natury niewidocznych zjawisk, pomaga w orientacji w zakresie przebiegu wielu ich cykli, sterowanych kosmicznymi siłami natury. Niezależnymi od lokalnych warunków, czyli głównie pogody są m.in. wzajemne grawitacyjne oddziaływania Słońca i Księżyca na ruch obiegowy Ziemi, decydujące o astronomicznych porach roku.
Już w najbliższym czasie, ustawienie naszej planety do Słońca na północnej półkuli Ziemi zaowocuje letnim przesileniem, z najdłuższymi w roku dniami i najkorzystniejszym kątem oddziaływania Słońca na jej powierzchnię. Oczywiście nie pod każdym względem i nie do końca wszyscy cenią sobie takie właśnie warunki, zwłaszcza gdy ich skutkiem są również niebezpieczne efekty atmosferyczne. Ale też zarówno dla amatorów jak i zawodowych astronomów, bynajmniej nie sprzyja to dobrym warunkom obserwacji nocnego nieba.
Przegląd wydarzeń najbliższego tygodnia rozpoczniemy od sprawdzenia, jak daleko nam jeszcze do ekstremalnych warunków, wiążących się z corocznym letnim przesileniem. Są one największe nie tylko podczas przesileń, ale również w ich pobliżu, różne w zależności od szerokości geograficznej, co jest wyraźnie dostrzegalne nawet na obszarze terytorium Polski. Na krańcach południowych naszego kraju, na szerokości geograficznej 49,00°N, z początkiem tego tygodnia dzień trwa 16 h 02 min, zaś na krańcach północnych (56,8°N) 17 h 06 min, różnica już więc wynosi nieco ponad 1 h, ale do dnia letniego przesilenia wzrośnie jeszcze o 35 min. Wróćmy jednak w nasze okolice i odległy jeszcze o ponad pół miesiąca od letniego przesilenia tydzień.
W Katowicach w niedzielę 2 czerwca, od wschodu Słońca o godz. 4:35 do zachodu o 20:49 dzień trwa 16 h 14 min, a w prawdziwe południe, o godz. 12:42 nasza Dzienna Gwiazda wznosi się na 62° ponad południowy horyzont. W sobotę 8 czerwca, od godz. 4:32 do 20:54 Słońce będzie wędrowało ponad horyzontem 16 h 22 min, o kolejne 8 min dłużej, podczas górowania o godz. 12:43 wznosząc się na 62,7° ponad horyzont. W czwartek, niemal w środku dnia, ze Słońcem zrówna się na niebie Księżyc podczas nowiu, czyli kolejnej z nim koniunkcji.
Dla samego Księżyca to dość pracowity tydzień, bogaty zwłaszcza w liczne koniunkcje z planetami, usytuowanymi w rozciągającym się na 87° pasie na zachód od Słońca. Pierwszymi w tej serii koniunkcji były już w ostatni piątek i sobotę maja bliskie spotkania Księżyca kolejno z Saturnem – niedostrzegalne, bo mające miejsce niemal w środku dnia oraz z Neptunem – tuż po wschodzie Słońca, skutkujące trudno dostrzegalnym zbliżeniem ok. 1 – 2 godzin przed właściwą koniunkcją. Spośród 5 pozostałych koniunkcji, również większość zachodzić będzie w niekorzystnej dla obserwacji porze dnia.
O północy z niedzieli na poniedziałek, oświetlona w 16% księżycowa tarcza zbliży się na 1,2° do dość jasnego Marsa, jednak zbliżenie nastąpi jeszcze wtedy, gdy oba obiekty będą pod horyzontem. Ale około 3 h później, na wciąż dość ciemnym niebie mamy szansę odnaleźć obydwa obiekty nadal blisko siebie, tuż ponad południowo-wschodnim horyzontem, we wzajemnej odległości 2,5°. Z powodu zbyt bliskiego sąsiedztwa ze Słońcem nie dostrzeżemy jednak w środę kolejnych koniunkcji Księżyca – z Uranem, Jowiszem i Merkurym ani też z Wenus, 2 doby po jej górnej koniunkcji ze Słońcem. Począwszy od nowiu w czwartek po południu, nasz Naturalny Satelita z każdą kolejną dobą prezentować się będzie jako oświetlony coraz grubszy sierp lub rogalik, aż do kolejnej pełni, zbiegającej się w czasie z letnim przesileniem.
Jeszcze jednym, godnym wspomnienia zjawiskiem, będzie we wtorek 4 czerwca około południa, bardzo bliska koniunkcja dwóch jasnych planet: –2,0m Jowisza z –1,1m Merkurym, dostrzegalna z początkiem świtu astronomicznego. Jak co tydzień rzucimy okiem na gwiezdny wystrój naszego wieczornego nieba, tym razem nawiązując do astronomicznej zagadki z minionego tygodnia. W środku tygodnia około kwadransa przed godz. 22:00, z końcem cywilnego zmierzchu, na bezchmurnym niebie zobaczymy komplet gwiazdozbiorów wiosennego jeszcze nieba, z górującym właśnie obszernym Trójkątem Wiosennym. Niemal połowa wszystkich gwiazdozbiorów w dzisiejszym podziale nieba na 88 konstelacji, pochodzi z czasów starożytnych.
W zagadce sprzed tygodnia chodziło o podanie nazw trzech dowolnych, bardziej nam współczesnych gwiazdozbiorów wiosennego nieba oraz nazwiska ich twórców. Umowny podział całego nieba na 6 stref związany jest z ich widocznością na naszym niebie w różnych okresach roku. Cztery z nich: niebo wiosenne, letnie, jesienne i zimowe, to obszary najlepiej widoczne w tych porach roku. Dwa pozostałe, to północny obszar okołobiegunowy dostępny u nas do obserwacji przez cały rok oraz nieosiągalny z naszej szerokości geograficznej południowy obszar okołobiegunowy. W pobliżu centrum każdego z obszarów związanych z porami roku znajdują się charakterystyczne ich gwiezdne symbole. Są to kolejno: Trójkąt Wiosenny, Trójkąt Letni, Jesienny Kwadrat oraz Zimowy Sześciokąt lub Trójkąt.
Pomiędzy starożytnymi gwiazdozbiorami lub kosztem części niektórych z nich, bardziej nam współcześni astronomowie stworzyli liczne nowożytne konstelacje. Najwięcej ich utworzono z gwiazd wcześniej nieznanych w naszej kulturze układów, w miarę poznawania niewidocznych u nas południowych rejonów nieba. Ograniczając się do obszaru zwanego niebem wiosennym, rozciąga się on mniej więcej pomiędzy konstelacjami Korony Północnej i Wagi na wschodzie, a od zachodu pomiędzy Rakiem i Rysiem. W tym obszarze kilka współczesnych gwiazdozbiorów umieścił gdański uczony Jan Heweliusz. To właśnie one – Sekstant, Mały Lew i Psy Gończe, stanowią najpewniejszą, choć nie jedyną odpowiedź na zagadkę.
A oto pytanie dzisiejszej zagadkowej części Gwiaździarni. Czy w Polsce mają miejsce tzw. białe noce? Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 6 czerwca pod adresem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
