Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
Mimo coraz bliższego dnia letniego przesilenia, czyli początku astronomicznego lata, na najbliższe kilka tygodni synoptycy przewidują podobną jak w kilku minionych tygodniach, trochę wiosenną, trochę letnią, a nawet jesienną pogodę. Choć w naszym regionie mamy już ciepłe, niekiedy niemal upalne dnie i dość ciepłe noce, wciąż pogoda jest niedostatecznie letnia, z nękającymi nas burzami, opadami deszczu, a niekiedy nawet gradu.
Jedynie cykl charakterystycznych dla tej pory roku czynników astronomicznych pozostaje niezmienny, nie poddając się tym meteorologicznym dziwactwom. Przede wszystkim właśnie najdłuższe w tym czasie dnie, będące skutkiem osiągania przez centralną gwiazdę naszego Układu Słonecznego najwyżej położonych rejonów ekliptyki, czyli pozornej wędrówki Słońca na tle gwiazd, na szczęście w znacznym stopniu przeciwdziała pogodowym anomaliom. W Katowicach, w niedzielę 9 czerwca, liczony od wschodu Słońca o godz. 4:32 do zachodu o 20:55, dzień trwa 16 h 23 min, a podczas prawdziwego południa, o godz. 12:43 Słońce wznosi się na 62,7°. W kończącą omawiany tydzień sobotę 15 czerwca, od godz. 4:30 do godz. 20:59, Słońce wędrować będzie ponad naszym horyzontem 16 h 29 min, czyli jeszcze o 6 min dłużej, o 12:45 górując na wysokości 63,1°. Liczby te nieznacznie już różnią się od tych z 20 czerwca – dnia letniego przesilenia, kiedy najdłuższy w roku dzień w Katowicach trwać będzie już tylko o 1 min dłużej, a górujące w prawdziwe południe Słońce wzniesie się jeszcze zaledwie o 0,1° wyżej. Podobnie jak podczas przesilenia zimowego, tego dnia również największe są różnice w długości dnia i nocy pomiędzy południowymi a północnymi rejonami Polski. Ale to już temat na kolejną audycję.
Po koniunkcji Słońca w miniony czwartek z Księżycem, czyli księżycowym nowiu, w ten piątek wczesnym wieczorem, w górnej koniunkcji ze Słońcem spotka się Merkury. Poruszający się znacznie szybciej względem gwiazd, bardzo jasny tym razem Merkury, minie Słońce od północy, w dość znacznej kątowej odległości 0,9°. Dzięki temu, mimo pozornie skrajnie nieprzychylnych warunków obserwacji, możliwe byłoby dostrzeżenie Merkurego, gdyby nie było to jeszcze za dnia i jeśli w polu widzenia specjalnego teleskopu przysłonięte byłoby Słońce. Księżyc rozpoczyna ten tydzień w północno-wschodniej części zodiakalnej konstelacji Bliźniąt, 6° na zachód od jej najjaśniejszej gwiazdy, Polluksa. W niedzielę wschodzący 3 h po Słońcu, jako dominujący pośród gwiazd już o zmierzchu, gościć będzie na niebie do północy z niedzieli na poniedziałek, w granicach gwiazdozbioru Raka, w kształcie kilkunastoprocentowego sierpa. Od wtorku do piątkowego rana pokonując szczególnie długi odcinek swej trasy w granicach konstelacji Lwa, zakończy go pierwszą kwadrą na pograniczu z konstelacją Panny, również w piątek, ale wczesnym popołudniem osiągając najdalsze w tym miesiącu oddalenie od Ziemi, czyli apogeum, w odległości ponad 404 tys. km.
Z końcem tygodnia świecąc już 2/3 swej tarczy, Księżyc dotrze do zachodniej części gwiazdozbioru Panny. Na swej drodze nasz Naturalny Satelita nie spotyka w tym tygodniu żadnej z planet. Kolejna, czerwcowo-lipcowa seria takich koniunkcji rozpocznie się bliskim spotkaniem z Saturnem, dopiero 27 czerwca.
Na ogół niewiele różniący się z tygodnia na tydzień gwiezdny i planetarny wystrój wieczornego nieba, tym razem jest również bardzo podobny do tego, jaki czeka nas w pierwszą letnią noc, 20/21 czerwca. W środku tego tygodnia, pożegnawszy Słońce kilka minut przed godz. 21:00, po jednym z najdłuższych w roku, trwających blisko 3 kwadranse zmierzchów, w południowej stronie nieba, podobnie jak w ubiegłych tygodniach dominuje rozległy Trójkąt Wiosenny, z najjaśniejszym w Lwie Regulusem 25° ponad południowo-zachodnim horyzontem, Spiką czyli Kłosem Panny 27° oraz Arkturem czyli Gwiazdą Wiosenną 59° ponad południowym horyzontem. Nisko na zachodzie dostrzec jeszcze można niemal w komplecie gwiazdozbiory Woźnicy i Bliźniąt, najwyższe konstelacje Zimowego Sześciokąta, a w północno-wschodniej części nieba już w komplecie błyszczą: Wega z Lutni, Deneb z Łabędzia i Altair z Orła – jasne gwiazdy wytyczające wierzchołki Letniego Trójkąta. Tuż po 1:00 w nocy spod wschodniego horyzontu wyłania się Saturn – pierwsza tej nocy planeta, a kwadrans po nim najciemniejsza z planet Neptun. Godzinę później wschodzi Mars, po kolejnej blisko godzinie Uran, a 0,5 h później, jako najjaśniejsza w tej grupie, ostatnia z łatwo dostrzegalnych tej nocy planet – Jowisz. Niemal równocześnie ze Słońcem około wpół do 5:00 rano wschodzą kolejno Merkury i Wenus.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Trudniejszą niż przewidywaliśmy, okazała się zagadka sprzed tygodnia. Jej celem było jednak wyjaśnienie często mylnego określenia „białe noce”. Ma ono oczywiście bezpośredni związek z głębokością, na jaką pod horyzont zanurza się danej nocy Słońce. Nie zależy jednak ani od zmierzchu nautycznego (żeglarskiego), ani tym bardziej od cywilnego. Według poprawnej definicji, z białymi nocami mamy do czynienie jedynie w przypadku, gdy nawet o prawdziwej północy, a więc podczas dołowania, Słońce zanurza się pod horyzont na mniej niż 6°. Na naszej półkuli taka sytuacja jest możliwa tylko na terenach położonych dalej na północ od północnych granic Polski, na szerokości geograficznej nie mniejszej od 57°N. Najdalej na północ położonymi terenami (Jastrzębia Góra) granice Polski sięgają jedynie 54°50’, więc nawet podczas najkrótszych nocy Słońce przekracza tę graniczną głębokość 6°. Niesłuszne jest więc nazywanie „białymi” takich nocy, kiedy Słońce zagłębia się na 12° pod horyzont – to co najwyżej „szare” noce. Z bliższego nam otoczenia, białe noce możemy obserwować np. w Sztokholmie (59°20’N), Oslo (59°55’ N) lub Petersburgu (59°57’N).
A oto dzisiejsza zagadka. Na północnej półkuli ziemskiej najdłuższą astronomiczną porą roku jest lato, zaś najkrótszą zima. A czy dwie sąsiadujące z latem pory roku – wiosna i jesień astronomiczna są sobie równe? Jeśli nie, to która trwa dłużej, a która krócej i dlaczego.
Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 13 czerwca pod adresem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
