1 marca obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych ustanowiony w 2011 roku.
W Katowicach zaplanowano uroczyste obchody tego święta. W Kamesznicy na Żywiecczyźnie powstaje cmentarz wojenny poświęcony żołnierzom niezłomnym, trwają także poszukiwania grobów powstańców śląskich, oznaczanych później znakiem pamięci "Tobie Polsko". Z naczelnikiem Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach Janem Kwaśniewiczem rozmawia Łukasz Łaskawiec.
— Radio Katowice SA (@radiokatowice) March 1, 2023
Gościem Radia Katowice jest dzisiaj naczelnik Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach Jan Kwaśniewicz. Dzień dobry.
Dzień dobry panie redaktorze. Dzień dobry państwu.
Dzisiaj obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Został ustanowiony przez Sejm w 2011 roku, aby upamiętnić tych, którzy po II wojnie światowej z bronią w ręku przeciwstawiali się narzuconej siłą władzy komunistycznej. Ta data nie jest przypadkowa. Przypomnijmy też, dlaczego mówimy o nich żołnierze wyklęci, żołnierze niezłomni.
W tym roku rzeczywiście obchodzimy po raz trzynasty to święto i rzeczywiście ten dzień jest szczególny. Na datę tego święta wybrano rocznicę śmierci, w wyniku zbrodni sądowej, dowódców czwartego zarządu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Dlatego to jest też przypomnienie tych, którzy na początku oddali swoje życie. Żołnierze wyklęci to termin, który powstał trochę później. Pierwszy raz został użyty przez historyka Leszka Żebrowskiego w trakcie jednej z wystaw w latach 90. Nawiązuje on oczywiście do losów żołnierzy podziemia poakowskiego po 1945 roku. Żołnierze wyklęci, bo walczyli o sprawę z jednej strony przegraną a z drugiej strony musieli po prostu swoją postawą jednak złożyć taką ofiarę, która mogła być ofiarą, nazwałbym to, wyklętą. Ja osobiście nie jestem fanem tej nazwy. Uważam, że żołnierze wyklęci, to żołnierze niezłomni i tych przede wszystkim czcimy w tym dniu.
Panie naczelniku, katowicki oddział Instytutu Pamięci Narodowej główne uroczystości związane z tym dniem organizuje dziś w Kościele Niepokalanego Poczęcia NMP w Katowicach. To jest kościół Mariacki. Co przygotowano na kolejne już obchody tego święta?
Dzisiejsze uroczystości rozpoczną się koncertem orkiestry górniczej. Będzie to koncert patriotyczny. To taka nasza śląska tradycja, że górnicze orkiestry przy uroczystościach państwowych zawsze się pojawiają. My też nawiązujemy w tym roku do tej tradycji. Ten koncert rozpocznie się o godzinie 10:30 a następnie odbędzie się msza święta. Msza święta w intencji, oczywiście, żołnierzy niezłomnych. Po mszy świętej planujemy apel pamięci i złożenie hołdu wszystkim, którzy walczyli za ojczyznę, w Golgocie Narodu, czyli kaplicy która znajduje się za kościołem Mariackim.
Mówił pan przed chwilą, że termin żołnierze wyklęci pojawił się dopiero w latach 90. Wcześniej nie mówiono dużo o tych osobach.
Żołnierze podziemia poakowskiego nawiązują swoją historią trochę do żołnierzy Armii Krajowej. Wiadomo, że w latach 40., w okresie stalinowskim o żołnierzach Armii Krajowej mówiono „zapluty karzeł reakcji”. Oczywiście starano się ich zdeprecjonować w każdy możliwy sposób. O żołnierzach podziemia poakowskiego chciano zapomnieć ponieważ oni walczyli jednak z obecną wówczas władzą komunistyczną. To byli ludzie, którzy jeszcze mieli nadzieję, że to da się zmienić. Oni wyczekiwali Andersa z wojskiem i liczyli na to, że jednak Polska dzięki ich działaniom odzyska niepodległość i wyzwoli się spod wpływów Związku Sowieckiego.
W Katowicach na Cmentarzu Komunalnym przy ul. Murckowskiej zlokalizowana jest kwatera żołnierzy niezłomnych. W ubiegłym roku poświęcono nowe nagrobki Franciszka Skrobola i Józefa Wawrzyńczyka, ale poszukiwania żołnierzy niezłomnych trwają.
Rzeczywiście te poszukiwania trwają. Jak mówi pan profesor Krzysztof Szwagrzyk, on nie spocznie dopóki nie znajdzie ostatniego żołnierza, który został zabity i pochowany skrycie w wyniku zbrodni sądowej, ale też często potyczek, bo jak wiemy żołnierze którzy ginęli w czasie potyczek, często ich zwłoki były wywożone w nieznanych kierunkach i też spoczywają w różnych miejscach do końca dzisiaj nieznanych. To miejsce, kwatera żołnierzy niezłomnych, która znajduje się na Cmentarzu Komunalnym w Katowicach przy ul. Murckowskiej, to kwatera która powstała dzięki staraniom katowickiego Instytutu Pamięci Narodowej i chcemy żeby tam spoczęło jak najwięcej tych osób, które Instytut Pamięci Narodowej odnalazł i zidentyfikował. To oczywiście nie jest możliwe żeby spoczęli tam wszyscy, dlatego że część tych bohaterów jest chowanych w grobach rodzinnych. Wiadomo, że tutaj życzeniem rodziny musimy się kierować, więc jeżeli wyrażą oni taką chęć, to są oni chowani na cmentarzu przy ulicy Murckowskiej. Nadmienię, że w tym roku planujemy tam dwa kolejne pogrzeby, Antoniego Fojcika i Władysława Grada. To byli żołnierze powojennej konspiracji związani z Rybnikiem.
Kiedy te pogrzeby będą się odbywały?
Najprawdopodobniej będzie to koniec czerwca tego roku.
Jesienią ubiegłego roku mówiliśmy w Radiu Katowice o powstającym w Kamesznicy na Żywiecczyźnie pierwszym w Polsce cmentarzu wojennym poświęconym żołnierzom wyklętym. Ma się on stać swego rodzaju sanktuarium pamięci o żołnierzach podziemia antykomunistycznego. Na jakim etapie są prace? Kiedy ta nekropolia zostanie otwarta?
W tej chwili trwają prace przygotowawcze związane z ostatnim etapem planowania projektowego. Liczymy na to, że w tym roku prace ziemne się rozpoczną a być może i zakończą.
To na koniec jeszcze jedna kwestia. Chciałbym poruszyć temat grobowców powstańców śląskich. Od 2021 roku są oznaczane znakiem pamięci "Tobie Polsko". W ubiegłym roku oznaczono groby 42 powstańców śląskich, w tym dwa podwójne. 40 na terenie województwa śląskiego i po jednym w Wielkopolsce i na Opolszczyźnie. Czy do IPN-u w Katowicach wciąż napływają sygnały o innych grobach, w których mogą spoczywać właśnie powstańcy śląscy?
Rozpoczynając tę akcję byliśmy zdecydowani poprowadzić ją przez cztery lata, do 2019 roku do 2022 roku. Fakt, że rodziny ciągle przysyłają nam zgłoszenia, spowodował że postanowiliśmy ją zostawić otwartą. Będzie ona trwała tak długo, dopóki będą napływać wnioski. Tych wniosków rzeczywiście ciągle jeszcze napływa dużo. Widzimy też, że uroczystości oznaczania grobów powodują taki fakt, że wiele osób widząc na cmentarzach, decyduje się na przesłanie zgłoszeń grobów swoich krewnych. Ta akcja trwa takimi falami. Co miesiąc mamy po kilka, kilkanaście nowych wniosków.
Rozumiem, że sam proces potwierdzania, weryfikacji autentyczności takich grobowców, jest długotrwały.
Nie jest to proste zadanie dlatego, że -drodzy państwo, panie redaktorze- musimy pamiętać o tym, że po krótkim okresie wolności po 1918 roku nastąpiła II wojna światowa. W II wojnę światową powstańcy wkroczyli jako osoby poszukiwane przez Niemców. Osoby, które znalazły się w pierwszym rzędzie na listach proskrypcyjnych. Wielu z nich albo zostało zesłanych do obozów koncentracyjnych w późniejszym okresie, część aresztowanych, część rozstrzelanych. Dlaczego o tym mówię? Dlatego, że tym poszukiwaniom powstańców też towarzyszyła próba ukrycia się tych powstańców, w związku z czym były niszczone wszystkie pamiątki po powstaniach. Efekt tego jest taki, że większość rodzin która dzisiaj żyje nie ma za bardzo pamiątek po swoich krewnych. W związku z czym w momencie kiedy wpływają do nas wnioski, często spotykamy się z sytuacją, że rodzina słyszała że w swojej rodzinie miała powstańców śląskich, pamięta dziadków, rodziców…
…ale nie ma żadnego potwierdzenia, dokumentów.
Ale nie ma potwierdzenia. My w takiej sytuacji szukamy dokumentów i w momencie kiedy uda nam się je znaleźć no to mamy już potwierdzenie. Chcemy żeby ci nasi bohaterowie to były takie osoby krystalicznie czyste. Chcemy uczcić tych, którzy całą swoją życiową postawą pokazali, że Polska była dla nich takim dobrem nadrzędnym, stąd też są takie sytuacje, ale muszę powiedzieć że są to pojedyncze przypadki, kiedy te zgłoszenia nie przechodzą pomyślnie weryfikacji.
I tutaj niestety musimy zakończyć już naszą rozmowę. Moim i państwa gościem w Radiu Katowice był naczelnik Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach Jan Kwaśniewicz. Bardzo dziękuję za rozmowę i spotkanie.
Dziękuję bardzo.
Zawsze jesteśmy w centrum wydarzeń. Dyskutujemy o problemach ważnych dla kraju i regionu. Zadajemy trudne pytania, zmierzamy do sedna sprawy. Wykładamy kawę na ławę.
