Wobec mało jesiennej jak dotąd pogody, zwłaszcza jeśli chodzi o temperaturę, zaskoczeniem może wydawać się fakt, że już w ten wtorek, 7 listopada o godz. 6:09, astronomiczna jesień osiąga swój półmetek. Zatem już tylko 1,5 miesiąca dzieli nas od zimowego przesilenia, początku astronomicznej zimy.
Stopniowo, jak zwłaszcza na drugą połowę jesieni przystało, z tygodnia na tydzień ubywać będzie ciepłych, a także bezchmurnych dni i nocy. Jednak przez niemal cały ten tydzień czeka nas jeszcze niemało słońca za dnia i czystego nieba nocą. Im bliżej zimowego przesilenia, tym coraz wolniej już ubywa długości dni, a przybywa nocy. W Katowicach, w niedzielę 5 listopada, od wschodu o godz. 6:38 do zachodu o 16:16, Słońce wędruje ponad horyzontem 9 h 38 min, o godz. 11:27 wznosząc się najwyżej, na 24,1° ponad południowy horyzont. W sobotę 11 listopada, od godz. 6:48 do 16:07 dzień trwa 9 h 19 min, o 19 min krócej, a o godz. 11:28 Słońce góruje 22,3°, o 1,8° niżej. To wciąż jednak wartości znacznie większe od tych z dnia zimowego przesilenia, kiedy najkrótszy w roku dzień potrwa u nas 8 h i 7 min, a więc jeszcze o ponad 1 h krócej, a w momencie górowania Słońce wzniesie się na 16,3°, czyli jeszcze o 6° niżej.
W ciągu bieżącego tygodnia coraz krócej i słabiej rozjaśniać będzie nocne niebo malejący Księżyc. Po ostatniej kwadrze w niedzielę rano, wieczorem, goszczący w zachodniej stronie gwiazdozbioru Lwa z oświetloną w 44% tarczą, nasz naturalny satelita pojawi się na niebie dopiero o godz. 22:33, pod koniec nocy wznosząc się na blisko 60° ponad południowy horyzont. Nocą z wtorku na środę, świecący już tylko 1/4 tarczy wschodzi blisko 1 h po północy, wciąż jeszcze w Lwie, ale już w południowo-wschodniej części tej konstelacji. Kolejnej nocy, oświetlony w 17% sierp Księżyca pojawi się po godz. 2:00 już w konstelacji Panny, gdzie zabawi do południa przyszłego poniedziałku, dobę przed nowiem.
Jedyną w tym tygodniu planetą na trasie Księżyca będzie Wenus, z którą w bardzo bliskiej koniunkcji spotka się on w czwartek, niestety przed południem. Tuż przed godz. 11:00 nastąpi zakrycie Wenus przez jasną stronę 15-procentowego księżycowego sierpa. Odsłonięcie planety nastąpi po ponad 2 h, około kwadransa po godz. 12:00. Niestety, mimo bardzo dużej jasności Wenus, dostrzegalnej nawet gołym okiem na dziennym niebie, ale wtedy gdy Słońce gości nisko nad horyzontem, obserwacja tego zakrycia Wenus przez Księżyc będzie bardzo trudna, ponieważ zjawisko zachodzi w środku dnia, gdy Słońce wznosić się będzie najwyżej na niebie.
Spróbujmy prześledzić, jaki będzie gwiezdny i planetarny wystrój naszego nocnego nieba podczas całej nocy. W środku tygodnia, krótko po cywilnym zmierzchu, gdy Słońce zanurza się już na co najmniej 6° pod horyzont, nadal ponad południowym horyzontem błyszczy efektowny Trójkąt Letni. Jego południowy wierzchołek, Altair z gwiazdozbioru Orła, krótko po swym górowaniu wznosi się na prawie 50°, najjaśniejsza w tym gwiezdnym symbolu minionej pory roku Wega z Lutni błyszczy 70° ponad horyzontem, a usytuowany 25° na wschód od niej, nieco ciemniejszy Deneb z Łabędzia, podczas górowania około kwadransa po 17:00 sięga niemal zenitu. Około 20° nad południowo-wschodni horyzont wznoszą się dość jasny Saturn oraz niedostrzegalny gołym wzrokiem Neptun. Kilkanaście stopni ponad wschodnim horyzontem, po opozycji w miniony piątek, bez trudu dostrzeżemy bardzo jasnego Jowisza, w towarzystwie odległego 12° na wschód od niego, trudno dostrzegalnego bez lornetki Urana. Gdy około 20:00, na wysokości 55°–68° góruje mało efektowny Jesienny Kwadrat Pegaza, spod wschodniej części horyzontu wychyla się już najefektowniejszy zimowy gwiazdozbiór Oriona. Pod koniec nocy Zimowy Sześciokąt, z Orionem, Woźnicą, Bykiem, Bliźniętami oraz Małym i Wielkim Psem, w komplecie jeszcze zobaczyć można tuż ponad południowo-zachodnim horyzontem, natomiast na południowym wschodzie króluje już Wiosenny Trójkąt, na tle którego błyszczy Księżyc w towarzystwie Wenus.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Jako zagadkę sprzed tygodnia mieli Państwo pytanie o to, jakie obiekty dawniej nazywano gwiazdami błądzącymi. Oczywista odpowiedź to: planety, których nazwa jako rodzaju obiektów pochodzi wprost od greckiego określenia „planety błądzące”. W przeciwieństwie do zgrupowanych w gwiazdozbiorach, stałych wzajemnych układów gwiazd, u 5 znanych wówczas obiektów, dziś nazywanych planetami, obserwowano samodzielne ruchy na tle pozostałych, gwiazd stałych. Niekiedy do gwiazd błądzących zaliczano również Księżyc i Słońce.
A oto dzisiejsze równie chyba proste pytanie. Jakie, odkrywane w pierwszej połowie XIX wieku obiekty, początkowo zaliczano również do planet?
Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 9 listopada na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
