Przed nami kolejny tydzień z w przewadze pochmurną pogodą, miejmy jednak nadzieję, że mimo mało optymistycznych dla miłośników astronomii prognoz, tym razem będzie choć trochę więcej pogodnych nocy.
Przed nami jednak wciąż jeszcze prawie 1,5 miesiąca zimy, zarówno na Ziemi, jak i na niebie. Coraz szybciej już przybywa dnia, a ubywa nocy, ale długo jeszcze na obserwacje nocnego nieba mieć będziemy wiele godzin. W Katowicach w niedzielę 6 lutego, od wschodu o godz. 7.11 do zachodu o 16.46 Słońce wędruje ponad horyzontem 9 h 35 min, w niedzielę 12 lutego, od 7.01 do 16.56 dzień potrwa już 9 h 55 min, a więc już o 20 min dłużej. Prawdziwe południe w całym tym tygodniu wypada 2 minuty przed zegarowym, ale w tym czasie wysokość górowania u nas Słońca wzrasta z 24,2° do 26,1°, a więc o kolejne blisko 2°. W porównaniu z najkrótszym dniem zimowego przesilenia, wygląda to już optymistyczniej: dzień jest już o prawie 2 h dłuższy, a łuk dziennej drogi Słońca po naszym niebie o prawie 10° wyższy. To wprost skutek pozornej wędrówki Słońca na tle gwiazd, przez odcinki ekliptyki przebiegające przez coraz wyżej położone gwiazdozbiory zodiakalne. Do 16 lutego Słońce wędruje przez 28-stopniowy odcinek ekliptyki przebiegający przez gwiazdozbiór Koziorożca, do wiosennej równonocy mając jeszcze do pokonania 24° w gwiazdozbiorze Wodnika i 8,5° w zachodniej części Ryb, gdzie w naszych czasach usytuowany jest punkt Barana, wyznaczający początek astronomicznej wiosny.
Na wieczornym niebie długo jeszcze dominować będą gwiazdozbiory zimowe, ale w drugiej połowie nocy ich rolę przejmą konstelacje wiosenne. W ich obserwacji z każdą nocą bardziej i dłużej przeszkadzać będzie rosnący Księżyc. Po nowiu rankiem 1 lutego, w niedzielę wieczorem z oświetloną już 1/3 tarczy Księżyc zachodzi kwadrans po 23.00 na pograniczu gwiazdozbiorów Ryb i Barana. We wtorek w środku dnia przypada pierwsza kwadra i nocą z wtorku na środę, świecąc już ponad połową tarczy, Księżyc zachodzi dopiero 1,5 h po północy już w zachodnim krańcu pierwszego zimowego gwiazdozbioru Byka. Jego blask nie jest jednak w stanie całkowicie przyćmić światła jasnych gwiazd Zimowego Sześciokąta czy zwłaszcza Zimowego Trójkąta. Niemal do końca tygodnia nasz naturalny satelita wędruje na tle Byka, nocą z piątku na sobotę, świecąc już 80% tarczy, osiąga najwyższy punkt swej trasy na tle gwiazd, na pograniczu gwiazdozbiorów Byka i Bliźniąt.
Jedyną planetą, z jaką w tym tygodniu spotka się Księżyc, jest wędrujący od dokładnie 3 lat przez gwiazdozbiór Barana Uran, obecnie goszczący w samym środku tej konstelacji. Jeśli dopisze pogoda, to w poniedziałek około 1 h przed północą, korzystając z lornetki, mamy szansę dostrzec Urana zaledwie 1,2° ponad krawędzią księżycowej tarczy. To jednak niełatwe zadanie, zwłaszcza że zaledwie 0,4° wyżej błyszczy wtedy niemal dorównująca Uranowi jasnością, 6. wielkości gwiazdowej gwiazda 29 Arietis i łatwo o pomylenie obu obiektów. Ale nawet w tak bliskim sąsiedztwie Księżyca, może udać się dostrzeżenie obu świetlistych punkcików, przy czym nieznacznie jaśniejszy Uran świeci równomiernym, a gwiazda z natury nieco rozedrganym światłem.
Wędrujący wysoko Księżyc nie stanowi aż takiej przeszkody w obserwacji najjaśniejszych gwiazd, zwłaszcza położonych daleko na południe od niego, a takimi są najjaśniejsze gwiazdy centralnej zimowej konstelacji Oriona. Średniej wielkości gwiazdozbiór Oriona, ma na niebie obszar o powierzchni 594 stopni kwadratowych, dzięki czemu zajmuje on 26. pozycję pośród wszystkich 88 konstelacji całego nieba. Wśród około 120 gwiazd dostrzegalnych gołym okiem, wyróżnia się 7, o jasnościach nie mniejszych od 2,5 mag, tworzących wyrazisty kształt, zbliżony do ogromnej litery „X”, nasuwający również skojarzenia z przewiązanym w środku snopem siana. Tworzą go cztery gwiazdy rozmieszczone w wierzchołkach nieco zdeformowanego prostokąta, wraz z ciągiem trzech blisko siebie leżących gwiazd w jego centrum, zwanym Pasem Oriona. Jako gwiazdozbiór równikowy, w około 2/3 swej powierzchni Orion położony jest na północnej, a w 1/3 na południowej półkuli niebieskiej, w centrum Polski górując na wysokości 27°–60° nad horyzontem. Na przeważającej części swej północnej i zachodniej granicy, Orion sąsiaduje z gwiazdozbiorem Byka, zaś na północnym wschodzie za sąsiada ma konstelację Bliźniąt.
Wyrazisty kształt konstelacji Oriona, w różnych kulturach wyróżniany był od najdawniejszych czasów, ale utożsamiany z różnymi postaciami. W starożytnym Egipcie widziano w nim mumię Ozyrysa, boga śmierci i życia pozagrobowego, w Mezopotamii był to Zarządca Nieba, zaś w greckiej, a następnie również rzymskiej mitologii – niezwykle urodziwy i mocarny beocki myśliwy Orion, mający zakusy by wytępić wszystkie zwierzęta, ale też uparcie prześladujący piękne kobiety. Aby powstrzymać niepohamowaną żądzę mordowania zwierząt, bogini łowów Artemida nasłała na Oriona ogromnego Skorpiona, którego ukąszenie uśmierciło go, za co Skorpion również został przeniesiony pomiędzy gwiazdy, ale po przeciwnej niż Orion stronie nieba. Za tydzień przyjrzymy się najciekawszym obiektom astronomicznym w granicach tej pięknej zimowej konstelacji.
Teraz pora już na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy, o co najmniej 2 spośród 3 gwiazdozbiorów całego nieba, o powierzchni większej od Wieloryba. Większość z Państwa w odpowiedzi podawała wszystkie 3 takie konstelacje. To największa z wszystkich Hydra o powierzchni 1303 stopni kwadratowych, Panna 1294 i Wielka Niedźwiedzica 1280 stopni kwadratowych. Zanim przejdziemy do dzisiejszej zagadki, podsumujmy wyniki całego cyklu 5 styczniowych zagadek. Otrzymaliśmy na nie w sumie 109 odpowiedzi od 23 Słuchaczek i Słuchaczy. Byli to w kolejności alfabetycznej imion:
Adam z Bielska-Białej, Bogdan z Orzesza, Damian z Zabrza, Franciszek z Kaczyc, Grzegorz z Zabrza, Halina z Rudy Śląskiej, Hanna i Tadeusz z Rudy Śląskiej, Henryk z Bytomia, Henryk z Lędzin, Henryk z Pielgrzymowic, Jakub z Mysłowic, Justyna z Olesna, Marek z Woźnik, Paweł z Kościana, Piotr z Gliwic, Piotr z Krzanowic, Piotr z Zabrza, Przemysław z Krakowa, Stefan z Rudy Śląskiej, Wiesław i Paweł z Myszkowa, Wiesław z Zawiercia, Wojciech z Żywca i Zygmunt z Brennej. Spośród autorów co najmniej 3 poprawnych odpowiedzi, honorowy tytuł Gwiaździarza Miesiąca Stycznia przypadł Panu Grzegorzowi z Zabrza. Gratulacje!
A oto dzisiejsza zagadka, jeszcze raz dotycząca rozmiarów gwiazdozbiorów. Która z 88 konstelacji całego nieba ma najmniejszą powierzchnię? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 10 lutego. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
