09.04.2022
Gwiaździarnia Pana Jana 10.04. - 16.04.2022
Gdyby spełniły się prognozy synoptyków, czeka nas kolejny tydzień, choć wiosenny, to z przewagą jesiennej pogody, nawet z zimowymi akcentami.
Nadal szybko przybywa dnia, a ubywa nocy. W Katowicach, w niedzielę 10 kwietnia Słońce wschodzi 2 min po godz. 6.00, najwyżej, na 47,8° wznosi się kwadrans przed 13.00, a zachodzi o 19.30 – dzień trwa więc 13 h 28 min. W sobotę 16 kwietnia, od 5.49 do 19.39 dzień potrwa 13 h 50 min, o kolejne 22 min dłużej, a górując o minutę wcześniej, Słońce wzniesie się na 49,9°, a więc znów o ponad 2° wyżej. Z końcem tygodnia, po odliczeniu zmierzchu i świtu cywilnego, na noc pozostanie jeszcze 9 h, ale całkowicie ciemna noc astronomiczna potrwa już tylko 6 h.
Niestety, nawet na bezchmurnym nocnym niebie, sporo trudności w obserwacjach, zwłaszcza słabszych obiektów, sprawia w tym tygodniu rosnący do pełni Księżyc. Po pierwszej kwadrze w minioną sobotę rano, w niedzielę wieczorem, z oświetloną już niemal w 2/3 tarczą, Księżyc błyszczy w samym centrum gwiazdozbioru Raka, około 3° ponad malowniczą gromadą gwiazd Praesepe, znikając z nieba dopiero 1 h przed świtem. W poniedziałek po zmierzchu, blisko 3/4 księżycowej tarczy rozświetla już zachodnie rejony kolejnej konstelacji Lwa, opuszczając ją dopiero w środę rano, oświetlony w 92% zachodzący z początkiem świtu. Mając przed sobą jeszcze nieco dłuższy odcinek swej trasy w granicach gwiazdozbioru Panny, do końca omawianego tygodnia Księżyc dotrze do wschodnich rejonów tej kolejnej zodiakalnej konstelacji, w sobotę wieczorem osiągając pełnię około 5° od Spiki, najjaśniejszej gwiazdy Panny.
Tym razem to najbardziej znacząca w roku faza Księżyca, bo właśnie ona, jako pierwsza wiosenna pełnia wytycza datę tegorocznych Świąt Wielkanocy, na najbliższą po niej niedzielę, a więc na 17 kwietnia. To jedna z późniejszych możliwych dat Świąt Wielkanocnych, ponieważ poprzednia, jeszcze zimowa pełnia miała miejsce 2,5 doby przed nastaniem wiosny i na tę wyznaczającą Wielkanoc musieliśmy czekać prawie miesiąc. W skrajnym przypadku, najpóźniejsza możliwa Wielkanoc może wypaść nawet 25 kwietnia, co ostatnio miało miejsce w 1943 roku, a kolejny raz przypadnie w 2038.
Poza wspomnianym zbliżeniem z gromadą Praesepe na początku i ze Spiką w końcu omawianego tygodnia, w tym tygodniu brak innych ciekawszych wydarzeń astronomicznych z udziałem Księżyca. Podobnie jednak jak w marcu, pod koniec kwietnia czeka nas kolejna seria koniunkcji z każdą, oprócz Urana i Merkurego, planetą w ciągu zaledwie 2,5 dni. Każda z tych 5 planet wschodzi w drugiej połowie nocy, krótko przed świtem. Dwie z nich, Jowisz i Neptun, we wtorek po południu zbliżają się do siebie na naszym niebie na zaledwie 1/10°. Nieznacznie dalej od siebie mogą być zaobserwowane krótko po ich wschodzie kwadrans po godz. 5.00, jednak 10 min później rozpoczyna się świt cywilny, a w tych warunkach niełatwo dostrzec tuż ponad wschodnim horyzontem słabo świecącego Neptuna, zaledwie 8’ poniżej bardzo jasnego Jowisza. Warto jednak spróbować – oczywiście tylko w przypadku bezchmurnego nieba i nie gołym okiem, a najlepiej korzystając przynajmniej z dobrej lornetki. Praktycznie również niedostrzegalnego nieuzbrojonym okiem Urana, przez lornetkę możemy jeszcze próbować odszukać na niebie 1–1,5 h po zachodzie Słońca, goszczącego w południowej części gwiazdozbioru Barana, podobnie jak przed tygodniem 1/4° ponad podobnej jasności gwiazdą omikron Arietis, jednak pod koniec miesiąca przestanie on już być widoczny, zachodząc w trakcie zmierzchu cywilnego. W Poniedziałek Wielkanocny rano Uran znajdzie się w koniunkcji z 14-krotnie jaśniejszym Merkurym.
W przeciwieństwie do Urana, czas widoczności Merkurego w najbliższych tygodniach będzie szybko poprawiać się. W końcu tego tygodnia bardzo jasny zachodzi 50 min po zmierzchu, pod koniec miesiąca czas ten wzrośnie do ponad 1,5 h, ale choć ponad 3-krotnie ciemniejszy, Merkury wciąż będzie jasny, zerowej wielkości gwiazdowej. To już trzeci, ale najlepszy z siedmiu w całym 2022 roku okresów, na przemian wieczornej i porannej widoczności Merkurego.
Na wieczornym niebie, oprócz zachodzących krótko po zmierzchu Merkurego i Urana nie odnajdziemy żadnych planet. Konstelacje minionej pory roku, związane z Zimowym Sześciokątem, błyszczą jasnymi i bardzo jasnymi gwiazdami na południowym zachodzie, już przed 21.00 zaczynając chować się pod horyzontem. Wtedy na 31° wznosi się górująca właśnie pierwsza jasna gwiazda wiosennych konstelacji, pomarańczowy Alfard, najjaśniejsza gwiazda Hydry, z dumnie wznoszącą się na 45° ponad horyzont głową. Ponad horyzontem są już również Sekstant, Puchar i Kruk. W południowo-wschodniej stronie nieba w komplecie prezentuje się też Lew, Wolarz i Panna, których najjaśniejsze gwiazdy wytyczają wierzchołki Wiosennego Trójkąta, najwyżej wznoszącego się około północy. Dopiero nieco ponad 1 h przed świtem nad wschodnim horyzontem pojawiają się pierwsze planety: Saturn i Mars, krótko po nich Wenus, a tuż przed świtem Jowisz z Neptunem.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o polskie nazwy gromady gwiazd Praesepe w Raku. Dwie z tych nazw to po prostu tłumaczenie łacińskiego określenia „praesepe”, znaczącego tyleż żłób, co ul. W przypadku Żłobu albo Żłóbka (nie Żłobka), takie określenie wiąże się z grecką legendą o Dionizosie i Hefajstosie, którzy powracając na osłach po pokonaniu Tytanów, natknęli się na mitologicznych Gigantów, którzy na sam widok osłów w popłochu uciekali. Właśnie za to, te dwa osły przeniesione zostały na niebo, w postaci znajdujących się po dwóch stronach samej gromady, gwiazd delta i gamma Cancri, nazwanych Asellus Borealis i Asellus Australis, czyli północnego i południowego Osiołka. Z drugim znaczeniem słowa „praesepe” wiąże się, uznawane m.in. w słowiańskiej tradycji interpretowanie gromady licznych, gęsto skupionych gwiazd, jako ula z rojem pszczół, stąd równie często używane dla określenia gromady nazwy Pszczółki (raczej nie Pszczółka) albo Ul.
A oto dzisiejsza zagadka. Na tle gwiazdozbioru Raka Słońce wędruje od 21 lipca do 10 sierpnia. W jakim znaku zodiaku znajduje się gromada gwiazd M 44 Praesepe? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 14 kwietnia. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
