Przed nami kolejny wiosenny tydzień, tyleż słoneczny, co deszczowy, ale z dość wysokimi już za dnia temperaturami. Nocą z czwartku na piątek tegoroczna astronomiczna wiosna mija półmetek, więc już za tydzień możemy zacząć odliczać dni dzielące nas od lata.
Wprawdzie stopniowo coraz wolniej, ale wciąż w dość szybkim tempie przybywa dnia i ubywa nocy. W Katowicach, w niedzielę 1 maja, od wschodu Słońca o godz. 5.20 do zachodu o 20.03, dzień trwa 14 h 43 min, a w przypadające o godz. 12.42 prawdziwe południe nasza Dzienna Gwiazda wznosi się na 54,9° ponad południowy horyzont. W sobotę 7 maja, od 5.10 do 20.12 Słońce wędruje ponad horyzontem już 15 h i 02 min, czyli o 19 min dłużej, a o godz. 12.40 góruje na wysokości 56,6°, o 2,3° wyżej. Przez pozostałe do letniego przesilenia 1,5 miesiąca, dzień ulegnie wydłużeniu już tylko o 83 min, a wysokość dziennego łuku zakreślanego na niebie przez Słońce wzrośnie o 6,6°.
Po nowiu w minioną sobotę krotko przed północą, Księżyc pojawi się na nocnym niebie już w niedzielę, jako niesłychanie wąziutki sierp na pograniczu gwiazdozbiorów Barana i Byka, zachodząc kwadrans po zmierzchu. W poniedziałek, oświetlony już w 3%, widoczny przez ponad godzinę dłużej, zachodzi dopiero po 22.00, prawie 1,5 h po zmierzchu. Tego wieczoru mamy szanse podziwiać Księżyc w ciekawej scenerii, goszczący pomiędzy Hiadami i Plejadami, dwiema efektownymi gromadami gwiazd w Byku, w towarzystwie dość jasnego Merkurego, krótko po wieczornej koniunkcji. Przez kolejne 2 doby wędrując nadal na tle rozległej konstelacji Byka, już nocą z środy na czwartek, z oświetloną w 14% tarczą, Księżyc chowa się pod horyzont dopiero kwadrans po północy, na razie niezbyt intensywnie rozświetlając niebo przez pierwszą połowę nocy. W czwartek i piątek wędrując przez gwiazdozbiór Bliźniąt, w końcu tygodnia Księżyc dotrze do centrum konstelacji Raka, by niemal 40% swej tarczy błyszcząc 4° ponad jeszcze jedną wyrazistą gromadą gwiazd, Praesepe, zniknąć z nieba dopiero 2 h przed świtem.
Po niezwykle licznych koniunkcjach z planetami w ubiegłym tygodniu, z początkiem tego tygodnia Księżyc niejako kończy tę serię, bardzo trudnym do zaobserwowania spotkaniem z Uranem zaledwie 7 h po nowiu i 1,5 doby później wspomnianą już koniunkcją z Merkurym. Uran formalnie znika z nieba zrównując się już w tę niedzielę rano ze Słońcem, Merkurego podobna sytuacja czeka za 3 tygodnie. Wtedy przez blisko miesiąc na wieczornym niebie nie dojrzymy żadnej planety, a w połowie czerwca wszystkie wschodzić będą po północy. Najkrócej musimy czekać na pojawienie się Saturna, goszczącego we wschodnim krańcu Koziorożca, w połowie tego tygodnia wschodzącego kwadrans przed 3.00. Trzy kwadranse później pojawia się, dorównujący mu jasnością Mars w Wodniku, a 20 min po nim 16 razy jaśniejszy Jowisz, goszczący w południowo-zachodnim krańcu gwiazdozbioru Ryb wraz ze wschodzącą kolejne 10 min po nim, jeszcze 6-krotnie jaśniejszą Wenus. Pomiędzy wschodem Marsa i Jowisza, 3 kwadranse przed świtem spod horyzontu wyłania się również Neptun, dostrzegalny już przez dobrą lornetkę, na granicy konstelacji Wodnika i Ryb.
Dopóki wąski jeszcze Księżyc nie rozświetla zbytnio wieczornego nieba, mamy okazję przyjrzeć się nieco bliżej nie tylko tym najjaśniejszym konstelacjom w pełni już wiosennego nieba. Krótko po zmierzchu na 60° ponad południowy horyzont wznosi się górujący właśnie zodiakalny gwiazdozbiór Lwa, pierwsza konstelacja gwiezdnego symbolu tej pory roku, Trójkąta Wiosennego. Najjaśniejsze 4 gwiazdy Lwa, alfa, beta, gamma i delta Leonis, układają się w wyraźny kształt prawie równoramiennego trapezu wyobrażającego tułów, zaś piąta epsilon Leonis, to najjaśniejsza gwiazda w grzywie tego drapieżnika. Temu starożytnemu gwiazdozbiorowi towarzyszy od północy Mały Lew, jedna z 7 konstelacji wprowadzonych na niebo dopiero pod koniec XVII wieku przez gdańskiego astronoma Jana Heweliusza. To grupa dość słabych gwiazd, pośród których tylko dwie najjaśniejsze, 2. wielkości gwiazdowej, są łatwe do dostrzeżenia gołym okiem na nie do końca czarnym niebie. Górując, Mały Lew wznosi się na naszym niebie na około 75°, wyżej, w zenicie rozciąga się, również obecnie górujący z początkiem nocy, gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy z bardzo wyrazistą grupą siedmiu najjaśniejszych gwiazd – Wielkim Wozem.
Do stosunkowo niewielkich i niewyróżniających się jasnością wiosennych gwiazdozbiorów północnego nieba należą również Psy Gończe i Warkocz Bereniki. We wprowadzonej na niebo również przez Heweliusza konstelacji Psów Gończych dominują dwie jaśniejsze gwiazdy, 3 i 4 magnitudo alfa i beta Canes Venaticorum, o imionach Chara i Asterion, dwóch psów pasterskich towarzyszących mitologicznemu poganiaczowi wołów, wyobrażanemu przez sąsiedni, starożytny gwiazdozbiór Wolarza. Według innej interpretacji, rolą Psów Gończych jest poganianie Wielkiej i Małej Niedźwiedzicy, by nieustannie obracały sferę niebieską. W konstelacji Warkocza Bereniki obok tylko trzech gwiazd 4. wielkości odnajdziemy ogromną liczbę słabszych gwiazd, w których już w starożytności dopatrywano się podobieństwa do długich kobiecych włosów. Gwiazdozbiór upamiętnia historyczną postać żyjącej w III wieku p.n.e. żony egipskiego króla Ptolemeusza III, której warkocz złożony został w ofierze za szczęśliwy powrót jej męża z wojny.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Nietrudnym okazało się pytanie sprzed tygodnia o to, co oznacza określenie: egzoplanety. Tłumacząc wprost na polski ten termin, chodzi o planety zewnętrzne, a więc krążące wokół innych gwiazd niż Słońce. Za tydzień podsumujemy wyniki całego cyklu 4 kwietniowych zagadek i tradycyjnie, spośród autorów co najmniej 3 poprawnych odpowiedzi wytypujemy tego, któremu przypadnie honorowy tytuł Gwiaździarza Miesiąca Kwietnia.
A oto dzisiejsza zagadka. Proszę podać przynajmniej trzy, oprócz wcześniej wymienionych, nazwy gwiazdozbiorów wprowadzonych na niebo pod koniec XVII wieku przez Jana Heweliusza. Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 5 maja. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
