Przed nami kolejny tydzień stopniowo powracającej zimowej pogody, z przeważnie zachmurzonym niebem i coraz niższymi temperaturami. Na szczęście najbliższe noce nie obfitują w szczególnie atrakcyjne wydarzenia, których obserwacje zniweczyłaby pogoda. Na pewno nie da się nie zauważyć na razie powoli, jednak coraz wyraźniej wydłużających się po zimowym przesileniu dni i kurczących się nocy.
W Katowicach, w niedzielę 15 stycznia witamy Słońce o godz. 7:36, a żegnamy o 16:11, dzień trwa więc 8 h i 35 min. W sobotę 21 stycznia, od 7:30 do 16:20 Słońce będzie wędrowało ponad horyzontem 8 h 50 min, o kwadrans dłużej niż na początku tygodnia i już o 44 min dłużej niż miesiąc wcześniej, podczas najkrótszego w roku, 1. dnia astronomicznej zimy. W tym tygodniu wysokość łuku dziennej wędrówki Słońca po niebie wzrośnie z 18,6° do 19,8°, a choć to wciąż niewiele, jednak już o 3,5° wyżej niż podczas zimowego przesilenia. Pokonując przez tydzień, liczący ponad 7°08’, odcinek ekliptyki, od wschodnich rejonów gwiazdozbioru Strzelca do zachodnich krańców Koziorożca, w piątek rano Słońce wstąpi w drugi zimowy zodiakalny znak Wodnika.
Z nocy na noc niebo będzie coraz ciemniejsze z powodu „malejącego” Księżyca. Wbrew naturalnemu znaczeniu tego słowa, w astronomii tak zwykło się określać zmniejszanie oświetlonej części księżycowej tarczy pomiędzy pełnią a nowiem. Z kolei o „rosnącym” Księżycu mówimy wtedy, gdy pomiędzy nowiem a pełnią procent oświetlonej części tarczy zwiększa się od 0 do 100. Istotnym jest tu, że mówimy nie o powierzchni Księżyca, która zawsze jest oświetlona w 50%, a o jej połowie zwróconej w danej chwili ku nam. Ten tydzień Księżyc rozpoczyna, przypadającą 3 h 10 min po północy z soboty na niedzielę, ostatnią kwadrą, a więc z oświetloną lewą połową tarczy, zaś kończy nowiem, w sobotę 2 h 7 min przed północą. Ze względu na fazę zatem jest malejący, jednak niezależnie od tego, jego kątowa średnica wzrasta, by niemal równocześnie z nowiem, również w sobotę wieczorem, 2 h 3 min przed północą, znaleźć się w najbliższym w tym roku perygeum. Niestety, choć podczas tego zbliżenia tarcza Księżyca osiągnie największe rozmiary kątowe: ponad 33’, podczas nowiu nie zobaczymy jej, odległej zaledwie 5° od Słońca.
Przemieszczający się pozornie na tle gwiazd ponad 13,5-krotnie szybciej niż Słońce, w omawianym czasie swą wędrówkę na tle gwiazd nasz naturalny satelita rozpocznie w centrum gwiazdozbioru Panny, 3° na północ od Spiki, najjaśniejszej gwiazdy tej wiosennej konstelacji, by dogoniwszy Słońce, zakończyć w południowo-zachodnim krańcu Koziorożca. Na swej drodze aż do piątku 20 stycznia Księżyc nie napotka żadnej z planet. Jedyną w tym tygodniu jego koniunkcją będzie 1,5 doby przed nowiem dość dalekie spotkanie z jasnym Merkurym, którego wąski, niespełna 4% księżycowy sierp minie wcześnie rano w odległości 8°. Krótko przed piątkowym świtem, kilka stopni ponad południowo-wschodnim horyzontem, w miarę łatwo możemy dostrzec Merkurego, w tych dniach właśnie znajdującego się w pierwszym w tym roku okresie najlepszej porannej widoczności, zaś Księżyc dopiero wychyla się spod horyzontu, a gdy będzie wyżej może nie udać się już na nieco rozjaśnionym niebie dostrzec Merkurego. Tak więc, mamy niewielkie szanse obserwacji zbliżenia obu obiektów tej jedynej w omawianym tygodniu koniunkcji. Cierpliwie więc poczekajmy na kolejny tydzień, gdy już od przyszłego poniedziałku do ostatniego dnia stycznia będzie miała miejsce kolejna seria aż 5 koniunkcji planet z Księżycem.
Na razie, jeśli dopisuje pogoda, już od pierwszych chwil po zmierzchu możemy cieszyć się paradą prawie wszystkich, z wyjątkiem Merkurego, planet. Rozciągający się od południowego zachodu po południowy wschód, sznur planet rozpoczynają zachodzące 2–2,5 godziny po Słońcu Wenus i Saturn w zachodniej części gwiazdozbioru Koziorożca. Na 40° wznosi się na południu jasny Jowisz w południowo-zachodnim krańcu Ryb, a najwyżej, 45° ponad południowo-wschodnim horyzontem błyszczy jasny Mars w północnej części konstelacji Byka. Pomiędzy Saturnem i Marsem z pomocą lornetki odnaleźć możemy Urana w Baranie, a 10° na zachód od Jowisza Neptuna na granicy Wodnika i Ryb. Jak na razie, taki wieczorny układ planet niewiele zmienił się w porównaniu z minionymi tygodniami. Po zachodzie Marsa około kwadransa po 20:00, niemal do końca nocy, gdy pojawia się Merkury, nie dostrzeżemy żadnej planety.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Na dość łatwe pytanie sprzed tygodnia, czy Mikołaj Kopernik używał teleskopu w swym fromborskim obserwatorium, otrzymaliśmy niemal same dobre odpowiedzi – oczywiście nie, ponieważ ten optyczny instrument zaczęto stosować w astronomii dopiero z początkiem XVII wieku, około 65 lat po śmierci Kopernika. Dzięki prostym lunetom własnej konstrukcji, włoski astronom Galileo Galilei, powszechnie znany jako Galileusz, odkrył między innymi 4 najjaśniejsze satelity Jowisza, do dziś nazywane księżycami galileuszowymi.
Przy okazji wyjaśnijmy na czym polega różnica między teleskopem a lunetą. Określenie teleskop, czyli przyrząd do obserwacji dalekich obiektów, dotyczy nie tylko konstrukcji zwierciadlanych, ale również soczewkowych, zwanych także lunetami. Odmienną grupę stanowią radioteleskopy, w których zamiast światła wykorzystuje się promieniowanie radiowe obiektów astronomicznych.
I tego typu wielkich na ogół urządzeń dotyczy dzisiejsze pytanie. Gdzie na Ziemi znajduje się największy obecnie radioteleskop?
Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 19 stycznia na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
