Z początkiem tego tygodnia już niewiele ponad pół miesiąca dzielić nas będzie od początku astronomicznego lata. Jeśli spełnią się przewidywania synoptyków, czeka nas dość ciepły tydzień, z przeważnie umiarkowanym zachmurzeniem, powinny więc być również szanse na spojrzenie w pogodne nocne niebo.
Noce mamy jednak już niemal najkrótsze w roku i na dodatek nie całkiem ciemne, z rozproszonymi w atmosferze resztkami słonecznego światła, rozświetlającymi niebo nawet o północy. Dnie mamy już niemal najdłuższe w roku. W Katowicach, w niedzielę 4 czerwca Słońce wschodzi o godz. 4:35, a zachodzi o 20:50, więc dzień trwa już 16 h 15 min. W prawdziwe południe, przypadające o godz. 12:42, nasza Dzienna Gwiazda góruje 62,2° ponad południowym horyzontem, zaś pół doby później, podczas prawdziwej północy, zanurza się pod horyzont zaledwie na 17,3°, nie zapewniając astronomicznego zmierzchu. W sobotę 10 czerwca, od godz. 4:32 do 20:55, dzień potrwa 16 h 23 min, jeszcze o 8 min dłużej, a górując o 12:43 Słońce wzniesie się na 62,8°, o 0,6° wyżej. Z kolei podczas dołowania, czyli o prawdziwej północy, Słońce zanurzy się pod horyzont na 16,7°, o kolejne 0,6° mniej.
Nie do końca ciemne noce, to jednak nie jedyny czynnik utrudniający obserwacje pogodnego nocnego nieba. Pełnia w niedzielę rano, wraz z perygeum, największym zbliżeniem Księżyca do Ziemi nocą z wtorku na środę, zwłaszcza w pierwszej połowie tego tygodnia dość intensywnie rozświetlać będzie niebo przez większość nocy. Błyszczący pełną tarczą, swą wędrówkę na tle gwiazd, w tym tygodniu nasz naturalny satelita rozpocznie w gwiazdozbiorze Skorpiona przebywając ponad horyzontem od zmierzchu aż po świt, najwyżej, jednak tylko na 14° wznosząc się 0,5 h po północy. We wtorek, wschodzący dopiero godzinę przed północą, z tarczą oświetloną w 95% gościć będzie na niebie do rana, w centrum konstelacji Strzelca. Krótko po północy z środy na czwartek, Księżyc pojawi się już w Koziorożcu, wciąż widoczny przez pół nocy, błyszczący 80% tarczy. W kończącą ten tydzień sobotę wieczorem, goszcząc w centrum gwiazdozbioru Wodnika, Księżyc osiąga ostatnią kwadrę, świecąc już tylko połową swej tarczy. Dobę wcześniej, tuż przed północą z piątku na sobotę, nastąpi pierwsza z czerwcowej serii koniunkcji Księżyca z planetami, zbliżenie na niespełna 4° z Saturnem, co mamy szansę obserwować przez ostatnie 2,5 h nocy. Ten cykl zakończy się 22 czerwca, tuż po letnim przesileniu.
W połowie obecnego tygodnia, krótko po zmierzchu, w konstelacji Raka powinniśmy dostrzec wznoszącą się na około 20° ponad zachodni horyzont jasną Wenus, a 8° na lewo od niej prawie 270-krotnie ciemniejszego Marsa. Po ich zachodzie krótko po północy, przez godzinę na niebie brak jakichkolwiek planet. Gdy jednak jako kolejna planeta, na wschodzie pojawi się 2-krotnie jaśniejszy od Marsa Saturn w centrum Wodnika, nad południowo-wschodnim horyzontem pełnym blaskiem, w sąsiednim gwiazdozbiorze Koziorożca świeci już Księżyc. Małe są więc szanse dostrzeżenia wschodzącego dopiero 0,5 h przed świtem Urana w konstelacji Barana, a tym bardziej Neptuna na pograniczu Wodnika i Ryb, wprawdzie wschodzącego 2,5 h wcześniej, ale na tle rozświetlonej przez Księżyc części nieba. Godzinę przed świtem, na wschodzie pojawia się druga co do jasności planeta naszego nieba, 9-krotnie ciemniejszy od Wenus Jowisz na pograniczu Ryb i Barana.
Wróćmy jednak do początku nocy. Krótko po zmierzchu na 59° wznosi się górująca właśnie Gwiazda Wiosenna, bardzo jasny Arktur z konstelacji Wolarza, tym samym cały obszerny Trójkąt Wiosenny przenosi się już na zachodnią stronę naszego nieba, by stopniowo udostępnić południowy firmament gwiezdnemu symbolowi coraz bliższej już pory roku. Już z początkiem nocy widoczny w komplecie na wschodzie, krótko przed świtem Trójkąt Letni wznosi się od 49 do 82 stopni ponad południowy horyzont, swym lewym górnym wierzchołkiem, okołobiegunową gwiazdą Deneb z konstelacji Łabędzia niemal ocierając się o zenit. Wraz z mniej wyrazistymi, ale obszernymi letnimi gwiazdozbiorami Herkulesa i Wężownika to one pod koniec nocy dominują na niebie bliskiego już przełomu wiosny i lata.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o to, jaka może być maksymalna wartość elongacji Merkurego. Przypomnijmy, że czynnik ten ma praktyczne zastosowanie głównie w przypadku planet dolnych, czyli krążących bliżej Słońca Wenus i Merkurego, dla określenia ich położenia w stosunku do Słońca. Teoretycznie, jako maksymalną wartość pośród corocznych 6–7, na przemian wschodnich i zachodnich elongacji Merkurego, uważa się 29°, jednak w naszych czasach największa wartość nie przekracza 27°50’. Przykładowo, 3 kwietnia 2026 roku i 30 marca 2046 roku będzie to 27°49’. W przypadku Wenus maksymalne elongacje mają miejsce 1–2 razy w roku, nie przekraczając wartości 47°15’. Podczas najbliższej w czasie, maksymalnej wschodniej elongacji Wenus w tę niedzielę, planeta oddala się od Słońca jedynie na 45°23’.
A oto dzisiejsza zagadka. W tym tygodniu Księżyc osiąga aż dwie z czterech swych faz: pełnię w niedzielę rano i ostatnią kwadrę w sobotę wieczorem. Średni czas pełnego cyklu faz księżycowych określa miesiąc synodyczny. Na jego podstawie proszę określić średnią odległość pomiędzy poszczególnymi fazami Księżyca.
Odpowiedzi prosimy tym razem przesyłać do piatku 9 czerwca na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl.
Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
