Już tylko kilka dni dzieli nas do wiosennego przesilenia: w sobotę 20 marca o godz. 10.37 jeszcze czasu zimowego, rozpocznie się astronomiczna wiosna!
Miejmy nadzieję, że wraz z tą zmianą pory roku, niewiele już pozostanie z zimowej pogody, która wielu dała się tym razem we znaki. Miło będzie, gdy wprawdzie już tylko na wieczornym niebie, ale przez wiele jeszcze tygodni, wspominać będziemy piękny wystrój zimowego nieba. Na krótko jeszcze pozostaniemy również w czasie zimowym, ale od 28 marca na naszych zegarach i zegarkach zacznie obowiązywać czas letni.
Już w trakcie tego tygodnia, w wyniku trwającego od 3 miesięcy systematycznego wydłużania się dni, nastąpi faktyczne zrównanie długości dnia, liczonego od momentu pojawienia się rano pierwszego rąbka słonecznej tarczy do zniknięcia ostatniego rąbka wieczorem, z pozostałą częścią doby, czyli nocą. W Katowicach, w niedzielę 14 marca dzień potrwa jeszcze 11 h 47 min, od wschodu Słońca o godz. 6.00 do zachodu o 17.47. W sobotę 20 marca, od 5.47 do 17.57 Słońce będzie wędrowało ponad naszym horyzontem już przez 12 h 10 min, zatem dzień będzie już o 20 min dłuższy od nocy. Przypadająca właśnie w tę sobotę wiosenna równonoc, czyli astronomiczne zrównanie długości dnia i nocy, liczone jest względem centrum tarczy Słońca i z pominięciem skutków refrakcji atmosferycznej, która o kilka minut przyspiesza oglądany przez nas moment pojawienia się Słońca i podobnie wieczorem opóźnia moment zniknięcia jego tarczy pod horyzontem. Naprawdę więc równe będą sobie: dzień w środę, od 5.53 do 17.52 trwający 11 h 59 min oraz noc z środy na czwartek, od 17.52 do 5.51 trwająca również 11 h 59 min. Zatem już od czwartku mamy dnie dłuższe od nocy. W tych dniach podobną sytuację mamy nie tylko na terenie całej Polski, ale na niemal całej północnej półkuli Ziemi.
Mimo pukającej już do drzwi wiosny, na wieczornym niebie nadal zmiany są tak powolne, że tuż po zmierzchu i tym razem oglądać będziemy niemal identyczny układ gwiazd jak przed tygodniem. A że z dnia na dzień są one od dłuższego czasu praktycznie niezauważalne, przypatrujemy się zazwyczaj paradzie gwiazd w środy, w połowie omawianego tygodnia. Moment, gdy Słońce zagłębi się na 6° pod zachodni horyzont, przyjmuje się jako koniec zmierzchu cywilnego, kiedy niebo jest już wystarczająco ciemne dla obserwacji jaśniejszych gwiazd i planet. Obecnie ma to miejsce około 35 min po zachodzie Słońca i podobnie rano, około 35 min przed jego wschodem rozpoczyna się cywilny świt.
I tak, w tym tygodniu tuż po zmierzchu cywilnym na południu nadal dominuje Zimowy Sześciokąt, jednak większą częścią swej powierzchni już w południowo-zachodniej części nieba. Około 20 min po zmierzchu góruje Syriusz z Wielkiego Psa, wtedy dokładnie na południu wznosi się mniejszy, ale bardziej od Sześciokąta wyrazisty, niemal równoboczny Trójkąt Zimowy, którego górne wierzchołki wytyczają: czerwona Betelgeza z konstelacji Oriona i żółty Procjon z Małego Psa, zaś dolnym jest właśnie biały Syriusz. Procjon góruje godzinę po Jowiszu, a jako ostatni w Zimowym Sześciokącie, kilka minut później najwyżej wznosi się najjaśniejszy w Bliźniętach Polluks. Od wielu już tygodni na południowym zachodzie odnaleźć można tuż po zmierzchu trapez najjaśniejszych gwiazd wiosennej konstelacji Lwa, pośród których dominuje biały Regulus, teraz już kwadrans po zmierzchu, spod północno-wschodniego horyzontu wyłania się Gwiazda Wiosenna, czyli pomarańczowy Arktur z gwiazdozbioru Woźnicy – to dwa wierzchołki gwiezdnego symbolu wiosny, Trójkąta Wiosennego, który od południowo-wschodniej strony domyka najjaśniejsza gwiazda Panny, wschodząca prawie 2 h później Spika. Ale już niemal od pierwszych dni kwietnia Trójkąt Wiosenny w całości prezentować się będzie zaraz po zmierzchu, a około północy możemy go podziwiać wznoszącego się najwyżej, 25°–50° ponad południowym horyzontem.
Po sobotnim nowiu, w niedzielę w postaci bardzo jeszcze wąskiego sierpu, Księżyc zachodzi już 0,5 h po zmierzchu. W poniedziałek, błyszczący 5% swej tarczy na pograniczu Wieloryba i Ryb towarzyszyć nam będzie przez blisko 2 h. Całkiem już wyrośnięty, 13% Księżyc w południowej części konstelacji Barana pod koniec nocy z wtorku na środę, już od wielu godzin pod horyzontem, spotyka się z Uranem. Zdecydowanie ciekawszą i możliwą do obserwacji przez dłuższy czas będzie jednak piątkowa koniunkcja oświetlonego już w 33% Księżyca z Marsem. Już od pierwszych chwil po zmierzchu, 5° ponad Aldebaranem w gwiazdozbiorze Byka, 2–3 stopni na północ od gromady gwiazd Hiady, zobaczymy Księżyc, a około 2,5° wyżej Marsa. Po całej serii trudnych lub wręcz niemożliwych do obserwacji koniunkcji w minionym tygodniu, to wreszcie jedyna efektowna koniunkcja Księżyca z planetą. Do sobotniego wieczoru, z oświetloną już w 42% tarczą, Księżyc dotrze do zachodnich rejonów gwiazdozbioru Byka, w pierwszą wiosenną noc z 20 na 21 marca wznosząc się powyżej 60° ponad horyzont.
Pod koniec ostatnich jeszcze zimowych nocy Wiosenny Trójkąt niemal ustępuje miejsca gwiazdozbiorom letnim. Podczas gdy Arktur i Spika błyszcza jeszcze wysoko ponad południowo-zachodnim horyzontem, Regulus szykuje się już do zachodu. Na południu dominują już pierwsze, niezbyt wyraziste letnie konstelacje Herkulesa i Wężownika, a kilkanaście stopni ponad horyzontem błyszczy druga pod względem jasności gwiazda letnich gwiazdozbiorów, czerwony Antares ze Skorpiona. Wysoko na południowym wschodzie wznosi się w całej okazałości Letni Trójkąt najjaśniejszych gwiazd konstelacji Lutni, Łabędzia i Orła.
Pora na zagadkową część Gwiażdziarni. Na pytanie sprzed tygodnia, wszyscy odpowiadający podali poprawnie, że odkrywcą satelitów Marsa, Fobosa i Deimosa, był w 1877 roku amerykański astronom Asaph Hall.
A oto dzisiejsze pytanie: jaką nazwę nosi największy pod względem powierzchni gwiazdozbiór nieba wiosennego, zarazem najobszerniejszy pośród wszystkich 88 konstelacji całego nieba? Odpowiedzi prosimy przesyłać jak zwykle na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 18 marca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
