W najbliższy poniedziałek, 7 sierpnia o godz. 12:54, niemal dokładnie w przypadające tego dnia o 4 minuty wcześniej prawdziwe południe, tegoroczne astronomiczne lato osiąga swój półmetek.
Od tego momentu, z każdym kolejnym dniem bliżej nam już będzie do początku astronomicznej jesieni niż mającego miejsce 21 czerwca początku wciąż panującego lata. Mogłoby wydawać się, że symbolicznie świadczy o tym, przewidywany jako deszczowy, początek obecnego tygodnia. Jednak nie dajmy się zwieść – przed nami jeszcze wiele, może już nie aż tak upalnych, ale również pogodnych, prawdziwie letnich dni i nocy.
W niemal największym już w całym roku tempie, skracaniu ulegają u nas dnie, a wydłużają się noce. W Katowicach, w niedzielę 6 sierpnia, od wschodu Słońca o godz. 5:17 do zachodu o 20:22, dzień trwa już tylko 15 h 05 min. W sobotę 12 sierpnia, od 5:26 do 20:11 Słońce wędruje ponad naszym horyzontem 14 h 45 min, o kolejne 20 min krócej, a więc już 1 h 45 min krócej od dnia letniego przesilenia, zaś górując o godz. 12:49 wznosi się na 54,7° ponad południowy horyzont, już o 8,5° niżej niż w pierwszym dniu lata. O tyle właśnie zmniejszyła się w tym czasie deklinacja Słońca, czyli jego kątowa odległość od równika niebieskiego: w punkcie Barana, przy granicy gwiazdozbiorów Byka i Bliźniąt wynosząca +23°26’, zaś z końcem tego tygodnia, już 1,5° poza granicą Bliźniąt z Lwem: +14°56’. Bezpośrednim skutkiem tego jest mniejsza o 8,5° wysokość dziennego łuku zakreślanego na niebie przez Słońce, a co za tym idzie, krótszego o 105 min dnia. Ma to również wpływ na wysokość, na jaką wznosi się Księżyc, który np. podczas pełni, a więc gdy jest po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce, najniżej wznosi się z początkiem lata, gdy Słońce wędruje najwyżej, natomiast największe wysokości osiąga po 6 miesiącach, gdy Słońce wędruje najniżej.
Swą systematyczną wędrówkę na tle gwiazdozbiorów, będącą wynikiem jego ruchu obiegowego wokół Ziemi z okresem 27,32 doby, w omawianym tygodniu Księżyc rozpoczyna na granicy gwiazdozbiorów Wieloryba i Ryb, 2,5 doby przed ostatnią kwadrą błyszczący 76% swej tarczy, wschodząc 1 h i 3 kwadranse przed północą z soboty na niedzielę. Z końcem tygodnia, 2,5 doby przed nowiem z oświetloną już w niespełna 11% tarczą, dopiero po północy pojawia się na niebie, już w centrum konstelacji Bliźniąt.
Tym razem na swej trasie pośród gwiazd, nasz naturalny satelita mija kolejne dwie planety, rozpoczętej w minionym tygodniu sierpniowej serii koniunkcji. Niestety, pierwsze z tych spotkań, dość bliska koniunkcja 51% Księżyca z jasnym Jowiszem ma miejsce we wtorek niemal w środku dnia. Za to, mniej wprawdzie efektowna, koniunkcja z praktycznie niedostrzegalnym zwłaszcza w pobliżu Księżyca Uranem, wypada w samym środku nocy z wtorku na środę. Jednak wyposażeni w lornetkę, godzinę po północy, kilkanaście stopni ponad wschodnim horyzontem, niespełna 1,5° poniżej dolnej krawędzi tarczy Księżyca mamy szansę dostrzec słabiutki punkcik skąpanego w księżycowym blasku Urana. Koniunkcja ta ma miejsce w ciekawej scenerii, 8° na zachód od Plejad, malowniczej gromady gwiazd w Byku i 8° na wschód od jasnego Jowisza.
Do najbardziej interesujących sierpniowych wydarzeń należą Perseidy, jeden z najbardziej znanych rojów meteorów, którego coroczne maksimum przypada 12–13 sierpnia. Tym razem ma ono miejsce w przyszłą niedzielę za dnia, gdy mogli byśmy spodziewać się nawet do 100 „spadających gwiazd” w ciągu godziny, jednak zjawisko to widoczne jest jedynie na nocnym niebie. Zatem najlepszym czasem na obserwację będą poprzednia i kolejna noc, kiedy liczebność meteorów nie musi być zauważalnie mniejsza. Ze znacznie mniejszym nasileniem, zjawisko to jednak może być obserwowane nawet przez cały ten i przyszły tydzień, ponieważ w sumie Perseidy wykazują swą aktywność przez około 5 tygodni. Wpadające do ziemskiej atmosfery drobne cząstki materii wywołujące to zjawisko, pochodzą od odwiedzającej okolice Słońca co 133 lata, okresowej komety Swift-Tuttle. Meteory roju Perseidy wydają się wybiegać z północnych krańców gwiazdozbioru Perseusza, w charakterystyczny sposób, „seriami” po kilka-kilkanaście w ciągu 2–5 minut.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Trudną okazała się zagadka sprzed tygodnia, w której w zasadzie chodziło o obserwacyjne skutki refrakcji, zjawiska optycznego powodującego, że obiekty znajdujące się bardzo blisko horyzontu wydają się pozornie wywyższone nawet o około 0,5°. W ten sposób dostrzeżony już może być nawet obiekt znajdujący się jeszcze 0,5° poniżej horyzontu. Niewielkie, ale północne szerokości geograficzne dwóch spośród wymienionych miejscowości, nie są w stanie ograniczyć możliwości dostrzeżenia północnego bieguna niebieskiego. Ale również z położonej tuż poniżej ziemskiego równika trzeciej miejscowości, o południowej szerokości 6’, czyli 1/10 stopnia, dzięki zjawisku refrakcji możemy dostrzec ponad horyzontem, kątowo odległy o nieco ponad 90°, północny biegun niebieski.
Podsumowania wyników lipcowych zagadek dokonamy za tydzień. A oto dzisiejsza, zapewne łatwiejsza od poprzedniej zagadka. Nazwy rojów meteorów pochodzą od konstelacji, z których zdają się one wybiegać. Jednym z najobfitszych jest styczniowy rój Kwadrantydów. Od jakiego gwiazdozbioru pochodzi nazwa tego roju?
Odpowiedzi prosimy nadsyłać do czwartku 10 sierpnia na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
