Pod koniec pierwszego miesiąca astronomicznej zimy, wiele wskazuje na to, że przed nami jeszcze również wiele tygodni tej odczuwalnej na co dzień, choć niezbyt mroźnej, zimy atmosferycznej.
Z astronomicznego punktu widzenia, nic nie może zaskakiwać. Przypomnijmy, że podczas zimowego przesilenia 22 grudnia, na północnej półkuli naszej planety wzajemna konfiguracja Ziemi i Słońca skutkowała najniższym łukiem zakreślanym przez Słońce na niebie, co z kolei przełożyło się na najkrótszą w całym roku długość dnia. Przez kolejne pół roku, aż do letniego przesilenia, Słońce wznosić się będzie na nasze niebo coraz wyżej, coraz dłużej i lepiej ogrzewając powierzchnię północnej półkuli Ziemi. Na razie różnice te nie są bardzo widoczne, ale zapewne dostrzegalne przez wszystkich, którzy swą aktywność rozpoczynają z początkiem, a kończą u schyłku dnia. W Katowicach, w niedzielę 14 stycznia Słońce rozpoczyna swą pozorną dzienną wędrówkę po niebie o godz. 7:36, a kończy o zachodzie, o godz. 16:09. Dzień trwa więc 8 h 33 min, na razie tylko 26 min dłużej o tego najkrótszego w roku. W sobotę 20 stycznia, od godz. 7:31 do 16:18, dzień potrwa o kolejne 14 min dłużej, a więc będzie już o 40 min dłuższy od dnia zimowego przesilenia. W tym tygodniu wysokość łuku dziennej wędrówki Słońca po naszym niebie wzrośnie o kolejne 1,2°, z 18,4° w niedzielę o godz. 11:53 do 19,6° w sobotę o 11:55, a więc z końcem tego tygodnia nasza Dzienna Gwiazda będzie górowała już o 3,3° wyżej niż w pierwszym dniu astronomicznej zimy. Na razie w nieznacznym stopniu ogranicza to warunki obserwacji nocnego nieba, co zdecydowanie bardziej zależy zwłaszcza od pogody, ale także faz Księżyca.
W środku tego tygodnia, w czwartek rano, goszcząc we wschodnim krańcu gwiazdozbioru Ryb, Księżyc osiąga pierwszą kwadrę, po nowiu w miniony czwartek, tydzień rozpoczynając z oświetloną dopiero w 8,5% tarczą na pograniczu konstelacji Koziorożca i Wodnika, a kończąc już jako 78-procentowy w Byku, 4° na wschód od malowniczej otwartej gromady gwiazd Plejady. Utrudnione więc będą w tym czasie obserwacje słabszych obiektów zwłaszcza pogranicza jesiennego i zimowego obszaru nieba, z jednym jednak wyjątkiem. Chociaż przeważnie niemożliwe do obserwacji koniunkcje Księżyca z planetami, zachodzące częściej za dnia lub poniżej horyzontu, właśnie w tym tygodniu mamy okazję zaobserwować w całkiem korzystnych warunkach. Dotyczy to zwłaszcza spotkania błyszczącego już 57% swej tarczy Księżyca z bardzo jasnym Jowiszem, do którego w czwartek wieczorem, niemal 5 h po zachodzie Słońca zbliży się na prawie 2°. Ich bliskość możemy obserwować już krótko po zmierzchu prawie 40° ponad południowo-zachodnim horyzontem, aż do ich zachodu po godz. 1:00 w nocy, gdy nadal są w miarę blisko, 3° od siebie. W bardzo podobnym układzie, w piątek wieczorem nastąpi koniunkcja Księżyca z Uranem, jednak tu problemem będzie mała jasność 1800 razy ciemniejszego od Jowisza Urana, trudno dostrzegalnego w bliskości jeszcze jaśniejszego niż dobę wcześniej, Księżyca podczas koniunkcji z Jowiszem. Można się jednak pokusić na podjęcie prób obserwacji, ale bezwzględnie z użyciem dobrego amatorskiego teleskopu.
Podczas długich wciąż zimowych nocy mamy szanse zaobserwowania również pozostałych planet. W środku tygodnia, krótko po zmierzchu w niemal równych odstępach od południowo-zachodniej do południowo-wschodniej części nieba, łukiem układają się kolejno Saturn w Wodniku, Neptun na pograniczu Wodnika i Ryb, oraz Jowisz i Uran w Baranie, niestety z całkiem już jasnym Księżycem w południowo-wschodniej części Ryb. Pozostałe 3 planety skupione są blisko siebie, ale też blisko Słońca, wschodząc 1–2 godzin przed świtem. To goszcząca we wschodnim krańcu Wężownika Wenus oraz 11° dalej na wschód Merkury i jeszcze 6° dalej Mars – już w zachodniej części Strzelca, na którego wschodnim krańcu błyszczy już Słońce.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Dziś rozpoczniemy od podsumowania cyklu grudniowych zagadek i wyboru Gwiaździarza Miesiąca Grudnia, za tydzień, spośród najaktywniejszych uczestników zagadek całego minionego roku wybierzemy Gwiaździarza Roku 2023. Na 5 zagadek grudnia otrzymaliśmy łącznie 100 poprawnych odpowiedzi od 22 Słuchaczek i Słuchaczy. Byli to, w kolejności alfabetycznej imion:
Adam z Bielska-Białej, Bogdan z Orzesza, Franciszek z Kaczyc, Grzegorz z Zabrza, Halina z Rudy Śląskiej, Hanna i Tadeusz z Rudy Śląskiej, Henryk z Lędzin, Henryk z Pielgrzymowic, Henryk z Bytomia, Jacek z Andrychowa, Jakub z Mysłowic, Justyna z Olesna, Marek z Woźnik, Piotr z Krzanowic, Piotr z Gliwic, Piotr z Zabrza, Przemysław z Krakowa, Stefan z Rudy Śląskiej, Wiesław i Paweł z Myszkowa i Gliwic, Wiesław z Zawiercia, Wojciech z Żywca i Zygmunt z Brennej.
Spośród 18 autorów poprawnych odpowiedzi na wszystkie zagadki minionego miesiąca, honorowy tytuł Gwiaździarza Miesiąca Grudnia przypadł Astrorodzince Pana Przemysława z Krakowa. Gratulacje!
W zagadce sprzed tygodnia należało podać, kiedy wprowadzono obowiązujący dziś system lat przestępnych. Nie chodziło o wprowadzenie po raz pierwszy sposobu dopasowywania średnich długości roku kalendarzowego do roku astronomicznego, co miało m.in. miejsce we wprowadzonym w 45 roku p.n.e., za czasów panowania cesarza Juliusza Cezara, kalendarzu juliańskim. Na przestrzeni lat, system polegający na dodawaniu co 4 lata 1 dodatkowego dnia okazał się niedokładny, bo w krótkim czasie 128 lat spóźniał się o 1 dobę. W 1582 roku, papież Grzegorz XIII zlecił jego korektę i od tej pory pośród lat podzielnych przez 100, przestępnymi są tylko te podzielne również przez 400. I o ten właśnie, obowiązujący od 1582 roku system lat przestępnych chodziło w zagadce.
A oto jeszcze jedno pytanie dotyczące lat przestępnych. Średnia długość roku kalendarzowego w kalendarzu juliańskim wynosiła dokładnie 365,25 dni. A jaka jest średnia długość roku kalendarzowego w kalendarzu gregoriańskim? Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 18 stycznia na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl.
Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
