Wygląda na to, że przed nami kolejny tydzień złotej polskiej jesieni, z przynajmniej częściowo bezchmurnym, zarówno dziennym, jak i nocnym niebem, co powinno cieszyć miłośników astronomii.
Oprócz prawie letniej wciąż pogody, jeszcze przez tydzień, do soboty 26 października włącznie, będziemy posługiwać się czasem letnim. A przecież za nami już blisko 1/3 tegorocznej astronomicznej jesieni: w środę Słońce wkracza w 2. jesienny znak zodiaku, znak Skorpiona, nadal jednak, aż do końca października wędrując przez gwiazdozbiór Panny. Coraz wyraźniej, poprzez późniejsze wschody i wcześniejsze zachody Słońca, dostrzegamy szybkie nadal skracanie się dni i wydłużanie nocy. W niedzielę 20 października, od wschodu Słońca dopiero o 7.14 do zachodu już o 17.43, w Katowicach dzień trwa 10 h 29 min, a w prawdziwe południe, o 12.29 Słońce wznosi się jeszcze na 29,4° ponad południowy horyzont. Do soboty 26 października, ubywa kolejne 22 min dnia: Słońce wędruje po niebie od 7.24 do 17.31, a w przypadające o 1 min wcześniej, o 12.28, prawdziwe południe, osiąga wysokość 27,3°, górując kolejne ponad 2° niżej,
Po pełni 13 października, „malejący” z każdą kolejną nocą Księżyc, w poniedziałek 21 osiąga ostatnią kwadrę, z oświetloną lewą połową tarczy, stopniowo przenosząc się na drugą połowę nocy. Przed wtorkowym świtem, wyposażeni w lornetkę mamy szansę dostrzeżenia w tle oświetlonej jeszcze w 42% księżycowej tarczy, jednej z najpopularniejszych otwartych gromad gwiazd północnej półkuli nieba, Praesepe w centrum konstelacji Raka, znanej też pod polską nazwą Ul lub Pszczółki. Do końca omawianego tygodnia, Księżyc przewędruje jeszcze przez cały gwiazdozbiór Lwa, nocą z piątku na sobotę, już jako wąski sierp, wschodząc dopiero 4,5 h po północy na tle zachodnich rejonów konstelacji Panny. Już od środy Księżyc wschodzi dopiero po północy, nie przeszkadza więc w obserwacji zachodzącej wieczorami zmiany warty pomiędzy letnimi a jesiennymi gwiazdozbiorami.
A krótko po zmierzchu nadal na niebie sytuacja bardzo podobna do tej sprzed tygodnia lub nawet paru tygodni. Niespełna 50° ponad horyzontem góruje właśnie Altair najjaśniejsza gwiazda konstelacji Orła, najniższy, wierzchołek Trójkąta Letniego, na 74° i 78° wznoszą się górne jego wierzchołki: Wega z Lutni i Deneb z Łabędzia. Jednak 25–45 stopni ponad południowo-wschodnim horyzontem błyszczą również 4 wyraźnie słabsze gwiazdy Jesiennego Kwadratu: Markab, Scheat i Algenib najjaśniejsze w Pegazie, wraz z pierwsza gwiazdą Andromedy Alpheratz. Po 22.00 to już one górują na południu, ale Trójkąt Letni zobaczymy w komplecie na zachodzie jeszcze nawet 1 h po północy. Prawie 0,5 h wcześniej niż przed tygodniem znikają z nieba, Jowisz w letnim Wężowniku i Saturn w Skorpionie i już po 22.00 na niebie nie odnajdziemy jasnych planet. W ślad za nimi podążają pozostałe 2 planety-olbrzymy: Neptun w jesiennej konstelacji Wodnika i Uran na pograniczu Ryb i Barana, jednak nawet jaśniejszego Urana nie uda się raczej dostrzec bez użycia lornetki.
Na tym jednak nie kończy się planetarny repertuar najbliższych nocy, bo nad ranem, już 1 h przed świtem spod wschodniego horyzontu wynurza się Mars w Pannie, jasnością nieco przewyższający gwiazdy Jesiennego Kwadratu Pegaza. Dostrzeżeniu Marsa nie jest w stanie zagrozić blask zbliżającego się do niego z każdą kolejną nocą Księżyca, jednak z nocy na noc świecącego coraz mniejszą częścią swej tarczy, W kończącą omawiany tydzień sobotę wieczorem, błyszczący już zaledwie 3% swej tarczy Księżyc zbliży się na 3,5° do Marsa, ale my mamy szansę zobaczyć echa tej koniunkcji dopiero w przyszłą niedzielę przed świtem. Druga z najbliższych planetarnych sąsiadek Ziemi, Wenus, nawet w minimum jasności ponad stukrotnie przewyższająca blaskiem Marsa, bardzo powoli wydłuża czas swej wieczornej widoczności. Na razie zachodzi już krótko po zmierzchu cywilnym, ale dostrzec ją można bez trudu tuż ponad południowo-zachodnim horyzontem, nawet mniej niż 0,5 h po zachodzie Słońca. Zaledwie 4° od Wenus znajduje się 30-krotnie ciemniejszy od niej Merkury, jednak mimo przypadającej w tę niedzielę jego maksymalnej wschodniej elongacji, czyli największego oddalenie na niebie od Słońca, zachodzi 5–10 min wcześniej od Wenus. Na najbliższe szanse obserwacji Merkurego musimy poczekać około miesiąca, gdy będzie gościł na porannym niebie, wschodząc nawet do 2,5 h przed Słońcem. Wtedy również czas wieczornej widoczności Wenus wydłuży się do około godziny.
Dokonując przeglądu gwiezdnego wystroju najbliższych nocy doszliśmy niemal do świtu, a w przeciwieństwie do obrazu nieba tuż po zmierzchu, rano, wskutek coraz późniejszych wschodów Słońca, zmiany w kolejnych tygodniach są znacznie wyraźniejsze. Krótko przed świtem góruje Procjon z Małego Psa, najbardziej na wschód wysunięta gwiazda Zimowego Sześciokąta, który tym samym przenosi się już w całości na południowo-zachodnią stronę nieba, a na południowym wschodzie niemal już w komplecie błyszczy obszerny Trójkąt Wiosenny, z najjaśniejszym Arkturem, czyli gwiazdą Wiosenną z konstelacji Wolarza i Regulusem z Lwa, a tuż pod horyzontem szykuje się do wschodu trzecia, Spika z gwiazdozbioru Panny.
Pora na rozwiązanie astronomicznej zagadki sprzed tygodnia. Nietrudne, jak się okazało, pytanie dotyczyło odległości Słońca od centrum Naszej Galaktyki. Według różnych źródeł, odległość naszej centralnej gwiazdy od Centrum Galaktyki wynosi 25–28 tysięcy lat świetlnych, ale według najnowszych oszacowań jest to 25 900 lat św. lub inaczej niespełna 8 tysięcy parseków. Wraz z całym Układem Słonecznym, Słońce okrąża centralny punkt Galaktyki, dokonując jednego pełnego obiegu w ciągu 225–250 mln lat.
Dzisiejszą zagadką pozostańmy w dominującej w październiku tematyce galaktycznej. Od stosunkowo niedawna wiemy, że Nasza Droga Mleczna ma strukturę galaktyki spiralnej z poprzeczką, A oto Państwa zadanie na ten tydzień: proszę podać nazwy czterech głównych ramion Naszej Galaktyki. Odpowiedzi prosimy przesyłać wyłącznie na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do środy 23 października włącznie. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
