Choć przed nami jeszcze ponad 3 tygodnie astronomicznego lata, wrzesień to dla wielu miesiąc kojarzący się już z jesienią. A przecież nawet jeszcze do polowy października zazwyczaj cieszymy się całkiem letnią aurą, tzw. babim latem, gdzie indziej nazywanym indiańskim latem.
Ten tydzień nie będzie sprzyjał obserwacjom słabiej świecących obiektów nieba, bo znaczącą przeszkodę stanowić będzie Księżyc, świecący niemal pełną tarczą przez większą część nocy. Nocą z niedzieli na poniedziałek, świecący już 94% swej tarczy w centrum konstelacji Koziorożca, zachodzi 2 h przed świtem, nocą z wtorku na środę, w Wodniku, pełną już tarczą błyszczy przez całą noc, w środę rano osiągając pełnię. Pod koniec tygodnia, nocą z piątku na sobotę, ponownie oświetlony w 93% w konstelacji Wieloryba, Księżyc wschodzi 3 kwadranse po zmierzchu, goszcząc na niebie do pierwszych godzin dnia.
W podobnym już od kilku tygodni tempie ubywa obecnie dnia, a przybywa nocy. W Katowicach, w niedzielę 30 sierpnia, od wschodu o godz. 5.56 do zachodu o 19.32 Słońce wędruje ponad horyzontem 13 h 36 min, w prawdziwe południe wznosząc się na 48,5°, w sobotę 5 września, od 6.05 do 19 18 dzień trwa znów o 21 min krócej, a łuk dziennej drogi Słońca jest o kolejne 2,2° niższy. Tym samym noce wydłużają się w tym czasie o 21 min i w końcu tygodnia, od cywilnego zmierzchu do cywilnego świtu, wystarczająco ciemna noc trwa już 9 h 40 min.
Silny blask Księżyca w pełni, nie powinien zbytnio utrudniać obserwacji jasnych planet. Podobnie jak tydzień wcześniej, krótko po zmierzchu, na pogodnym niebie 15° ponad południowym horyzontem bez trudu powinniśmy dostrzec nie tylko bardzo jasnego Jowisza, ale również 8,5° na wschód od niego, 14-krotnie ciemniejszego Saturna. Godzinę później Jowisz wznosi się najwyżej, 35 min po nim góruje Saturn. W drugiej połowie września rozpocznie się swoisty wyścig pomiędzy Jowiszem i Saturnem. Wcześniej, podczas zakreślania na niebie charakterystycznych planetarnych pętli poruszające się ruchem wstecznym, 13 września Jowisz, a od 29 września Saturn powracają do ruchu prostego. Szybciej poruszający się na tle gwiazd Jowisz, w ciągu kolejnych 3 miesięcy dogoni powolniejszego Saturna, by 21 grudnia, na powitanie zimy zbliżyć się do siebie na zaledwie 6 minut kątowych, czyli 1/10 stopnia.
Gdy Jowisz i Saturn górują na południu, nisko ponad wschodnim horyzontem gości już Mars, którego blask pod koniec tygodnia przyćmiewa zbliżający się Księżyc; bardzo bliską koniunkcję Księżyca z Czerwoną Planetą zobaczymy pod koniec nocy 5/6 września. Krótko po godz. 2.00, na wschodzie pojawia się najjaśniejsza nie tylko tej nocy planeta, Wenus. Najbliższe 2 tygodnie to okres najdłuższej w tym roku porannej widoczności Wenus, wschodzącej 4 h przed Słońcem, dostrzegalnej dzięki swej jasności nawet kwadrans przed wschodem Słońca. Na razie goszcząca na pograniczu konstelacji Bliźniąt i Raka, w połowie września Wenus przewędruje na tle gromady gwiazd Praesepe, czyli Żłóbek, w centrum Raka.
Z początkiem tygodnia wędrujący na pograniczu letniego i jesiennego nieba, Księżyc intensywnie rozświetla letnie konstelacje, co wybitnie utrudnia dostrzeżenie słabszych gwiazd nawet tych najwyrazistszych gwiazdozbiorów. Poza 3 bardzo jasnymi gwiazdami Lutni, Łabędzia i Orła, wytyczającymi wierzchołki Trójkąta Letniego i równie jasnym Antaresem w Skorpionie, możemy mieć problemy z dostrzeżeniem nawet najjaśniejszych gwiazd tych słabszych letnich konstelacji. W drugiej połowie tygodnia, gdy Księżyc oddali się już w rejony nieba jesiennego, zwłaszcza z początkiem nocy, gdy będzie dopiero tuż ponad wschodnim horyzontem, w obrębie Trójkąta Letniego możemy odnaleźć w miarę wyrazisty, niewielki gwiazdozbiór Strzały. To kolejna letnia konstelacja, której przyjrzymy się nieco bliżej. Odnajdziemy ją w południowej części wschodniego ramienia Trójkąta Letniego, 9° ponad jego dolnym wierzchołkiem, gwiazdą Altair z Orła. Swoją niewielką powierzchnią Strzała zajmuje 86. pozycję pośród 88 gwiazdozbiorów całego nieba. Cztery najjaśniejsze gwiazdy konstelacji, do których w starożytności ograniczał się cały gwiazdozbiór, układają się w wyrazisty kształt strzały lub samego jej grotu, jako atrybutu różnych mitologicznych postaci. Mogła więc to być zarówno strzała z łuku Erosa, greckiego boga miłości i namiętności, strzała Apolla, boga piękna i jasności, której użył on w walce z cyklopami, podejrzanymi o uśmiercenie jego syna Asklepiosa, a także, zatruta śmiercionośną żółcią Hydry, strzała z łuku Herkulesa, którą przestrzelił on serce orłu, wyszarpującemu wątrobę Prometeusza, skazanego przez Zeusa na takie męczarnie za udostępnienie mieszkańcom Ziemi wielu dóbr, w tym podarowanie ludziom ognia.
Z tej mitologicznej sfery zejdźmy jednak na ziemię, bo pora już na zagadkową część Gwiaździarni. Na nietrudną zagadkę sprzed tygodnia otrzymaliśmy same poprawne odpowiedzi. W pytaniu chodziło o to, jaką część koła stanowił sekstant, a jaką oktant, dawne astronomiczne przyrządy do pomiaru kątów, Nawet opierając się na samej łacińskiego pochodzenia nazwie tych przyrządów, można wywnioskować, że sekstant to 1/6, a oktant 1/8 część koła, czyli odpowiednio: 60° i 45°. Podobnie jak kwadrant o kształcie 1/4 koła, czyli 90°. Taki też zakres kątów pomiędzy gwiazdami i innymi obiektami nieba pozwalały mierzyć te instrumenty. Słynnym z licznych, nie tylko bardzo precyzyjnych, ale również szczególnie efektownych tego typu przyrządów, było usadowione na dachu kilku gdańskich kamienic obserwatorium astronomiczne Jana Heweliusza. Niestety spłonęły one w pożarze obserwatorium we wrześniu 1679 roku.
Dzisiejszą zagadką nawiążemy do przypadającej rankiem 6 września bliskiej koniunkcji Księżyca z Marsem, u nas mającej miejsce już za dnia, na znacznym obszarze północnej Afryki skutkującym zakryciem Marsa przez Księżyc.
Oto pytanie: w jakiej odległości od środka księżycowej tarczy musi znaleźć się Mars, aby nastąpiło jego zakrycie?
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 3 września. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne wydanie Gwiaździarni za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
