Tegoroczne lato nadal szaleje, wciąż racząc nas gwałtownymi burzami, ulewami i wichurami. Miejmy nadzieję, że te tropikalne warunki pogodowe będą z tygodnia na tydzień zanikać.
Blisko miesiąc, a więc 1/3 astronomicznego lata już za nami. We wtorek wieczorem Słońce znajdzie się w granicach gwiazdozbioru Raka, gdzie 2 dni później, w czwartek o godz. 16.27 wkroczy w znak Lwa, drugi letni znak zodiaku. Mniej więcej od połowy lipca, zaczyna wyraźniej przyspieszać proces ubywania długości dnia i wydłużania nocy. W Katowicach, w niedzielę 18 lipca, od wschodu o godz. 4.54 do zachodu o 20.46, Słońce wędruje ponad horyzontem 15 h 52 min, najwyżej, na 60,7° wznosząc się ponad horyzont 10 min przed godz. 13.00. W sobotę 24 lipca, od 5.02 do 20.38 dzień trwa 15 h 36 min, a więc już o 16 min krócej, a o tej samej co tydzień wcześniej godzinie Słońce góruje 1,2° niżej. W porównaniu z początkiem astronomicznego lata, pod koniec tego tygodnia łuk dziennej drogi Słońca na niebie będzie już o 3,7° niższy, a dzień o 49 min krótszy, jednak wciąż jeszcze o ponad 7 h dłuższy od nocy.
Ten tydzień upłynie pod znakiem nadal rosnącego Księżyca. Po osiągnięciu w sobotę w środku dnia pierwszej kwadry, nocą z niedzieli na poniedziałek, świecący już 2/3 swej tarczy w zachodniej części konstelacji Wagi, Księżyc znika z naszego nieba 40 min po północy. We wtorek po południu, oświetlony już w 84%, przewędruje 4° ponad Antaresem i po zmierzchu, górujący właśnie kilkanaście stopni ponad horyzontem, zobaczymy Księżyc niespełna 5° od tej czerwonej, najjaśniejszej gwiazdy letniej konstelacji Skorpiona. Wędrując dalej przez Wężownika i Strzelca, nocą z piątku na sobotę, krótko po północy dotrze do gwiazdozbioru Koziorożca, by 4 h później osiągnąć pełnię. W niedzielę wieczorem, 1 h przed końcem zmierzchu, nastąpi koniunkcja Księżyca z Saturnem i po zmierzchu zobaczymy 99% jego tarczy błyszczącej 4,8° na południe od jasnego Saturna. To spotkanie rozpocznie serię 3 koniunkcji Księżyca z planetami, kontynuowaną w pierwszych dniach kolejnego tygodnia, z Jowiszem i Neptunem, na tle jesiennej już konstelacji Wodnika.
Okolice pełni, to oczywiście okres niezbyt dogodny dla obserwacji nocnego nieba, nawet wtedy, gdy w tym czasie Księżyc wędruje przez najniżej położone fragmenty ekliptyki. Stosunkowo mało rozświetla on jednak obszary letniego nieba położone najdalej na północ. Do takich należą północne wierzchołki gwiezdnego symbolu lata, Trójkąta Letniego. Przyjrzyjmy się więc tym razem okolicy najjaśniejszego, północno-zachodniego wierzchołka Trójkąta, gwiazdozbiorowi Lutni. To niezbyt duża, ale wyrazista konstelacja, w której oprócz najjaśniejszej, zerowej wielkości Wegi, bez większego trudu, na południe od niej dostrzeżemy 4 gwiazdy trzeciej i czwartej wielkości gwiazdowej, układające się w regularny równoległobok, a 1,5° na północny wschód od niej piątej wielkości gwiazdę. Wszystkie one układają się w kształt widzianego z boku, tradycyjnego strunowego instrumentu muzycznego – lutni: ów równoległobok wyobraża pudło rezonansowe, a Wega wraz z tą piątą gwiazdą – wytyczają krótką szyjkę i zagiętą pod kątem prostym główkę instrumentu. Łacińska nazwa gwiazdozbioru: Lyra, w języku polskim dotyczy starożytnego, greckiego praprzodka średniowiecznej lutni. Swą historią sięgającą starożytności, konstelacja Lutni kojarzona była z antycznym instrumentem najsłynniejszego mitologicznego śpiewaka, Orfeusza, który swą grą i śpiewem miał poskramiać dzikie zwierzęta, zapewniać spokój i ogólną harmonię w przyrodzie. Astronomowie arabscy w układzie gwiazd Lutni dopatrywali się orła lub sępa, stąd często w dawnych atlasach gwiazdozbiorów, np. w słynnym Firmamentum Sobiescianum Jana Heweliusza, konstelację przedstawiano w postaci ptaka, trzymającego w szponach lirę.
Najjaśniejsza gwiazda Lutni, Wega to jedna z trzech, wraz z Kapellą z Woźnicy i Arkturem z Wolarza, najjaśniejszych gwiazd północnej półkuli nieba. Podczas górowania wznosząca się u nas na 11,5° od zenitu, przed 14 tysiącami lat zbliżając się na 5° do północnego bieguna niebieskiego, pełniła rolę gwiazdy polarnej, co wskutek precesji ziemskiej osi ponownie nastąpi za około 12 tysięcy lat. Oficjalna, arabskiego pochodzenia nazwa gwiazdy Vega, oznacza atakującego z góry drapieżnego ptaka. Najciekawszym obiektem astronomicznym gwiazdozbioru Lutni jest, oznaczona w Katalogu Mgławic i Gromad Gwiazd francuskiego astronoma Charlesa Messiera symbolem M 57, efektowna Mgławica Pierścień, nawet za pomocą dobrej lornetki łatwa do odnalezienia pomiędzy gwiazdami gamma i beta, wyznaczającymi dolny bok wspomnianego równoległoboku gwiazd.
Planetarny repertuar nocnego nieba niewiele zmienił się przez ostatni tydzień. Wprawdzie na krótko, bo zachodzącego już 0,5 h po zmierzchu, mamy jeszcze szanse nisko ponad zachodnim horyzontem dostrzec Marsa. Kwadrans później zachodzi Wenus, którą jednak można dostrzec nawet dość długo przed zapadnięciem cywilnego zmierzchu. Jakby dla równowagi, ponad południowo-wschodnim horyzontem, przed 22.00 dostrzeżemy już dość jasnego Saturna i prawie 10-krotnie jaśniejszego Jowisza. Na porannym niebie, godzinę przed Słońcem wschodzi jasny Merkury.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o to, ile lat minęło od odkrycia pierwszej planetoidy, Ceres. Włoski astronom Giuseppe Piazzi odkrył Ceres 1 stycznia 1801 roku, więc najlepsza odpowiedź to: nieco ponad 220,5 roku, jeszcze dokładniejsza to 220 lat i 6,5 miesiąca albo 220,54 roku. Początkowo uznawana za 8. planetę, krążącą pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza, po kolejnych odkryciach podobnych obiektów, w połowie XIX wieku, z numerem (1) zaliczona została do nowej grupy obiektów astronomicznych – planetoid. W tej roli przetrwała około 1,5 wieku, aż do 24 sierpnia 2006 roku, gdy ponownie trafiła do stworzonej wówczas nowej, nielicznej kategorii planet, ale karłowatych.
A oto dzisiejsza zagadka. Ile obiektów zaliczanych jest obecnie do grupy planet karłowatych i która z nich jest największa? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 22 lipca. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
