Przed nami jeszcze trzy tygodnie astronomicznego lata, miejmy jednak nadzieję, że to klimatyczne potrwa nieco dłużej, bo jesiennej pogody w lecie mamy już trochę dość.
Astronomiczna jesień coraz bliżej i nadal w najszybszym w roku tempie ubywa dnia a przybywa nocy. Na razie dnie są jeszcze około 3 h dłuższe od nocy, ale do jesiennej równonocy różnica ta zaniknie. Jednocześnie kurczą się różnice pomiędzy długością dnia i nocy pomiędzy południowymi a północnymi krańcami Polski. W Katowicach, w niedzielę 29 sierpnia, od godz. 5.34 do 19.34, Słońce wędruje ponad horyzontem 13 h 40 min, w prawdziwe południe, o 12.45 wznosząc się na 48,9° ponad południowy horyzont. W sobotę 4 września dzień trwać będzie od 6.03 do 19.21, czyli 13 h 18 min, a więc o kolejne 22 min krócej, zaś o 12.43 Słońce górować będzie 46,8° nad horyzontem, o ponad 2° niżej. Powoli musimy przyzwyczajać się do coraz późniejszego świtu i coraz wcześniej zapadającego zmierzchu. Proces ten trwać będzie jeszcze blisko 4 miesiące, aż do zimowego przesilenia 21 grudnia, gdy dzień będzie u nas niemal dokładnie 2-krotnie krótszy od nocy.
Po tygodniu z dominującym na nocnym niebie po pełni Księżycem, do niedzieli oświetlona część tarczy naszego naturalnego satelity zdołała skurczyć się do 54%. Taki jej obraz powinniśmy zobaczyć nocą 29/30 sierpnia, krótko przed ostatnią kwadrą, na tle zachodniej części gwiazdozbioru Byka, w malowniczej scenerii, pomiędzy dwiema wyrazistymi gromadami gwiazd: bardziej znanymi Plejadami a Hiadami z najjaśniejszą gwiazdą konstelacji, czerwonym Aldebaranem. Stopniowo malejący, pokonawszy cały gwiazdozbiór Byka i Bliźniąt, nocą z piątku na sobotę Księżyc wkroczy na niebo dopiero ponad 2 h i kwadrans po północy, jako już 10-procentowy sierp, kilka stopni na północ od kolejnej znanej gromady gwiazd Praesepe, w centrum gwiazdozbioru Raka. W tym tygodniu Księżyc nie spotyka na swej drodze ani jednej planety. Najbliższą będzie dopiero we wtorek 7 września koniunkcja wąziutkiego księżycowego sierpa z Marsem, podczas zmierzchu, w bliskim sąsiedztwie Słońca.
Miesiąc przed koniunkcją ze Słońcem 8 października, już teraz Mars praktycznie zniknął z wieczornego nieba. Dzień po Marsie, w dolnej koniunkcji ze Słońcem znajdzie się również Merkury, od kilku tygodni zachodzący podczas zmierzchu cywilnego. Marsa odnajdziemy krótko przed świtem dopiero na przełomie października i listopada, Merkury pojawi się na porannym niebie już w połowie października. Po sierpniowych opozycjach Saturna i Jowisza, obie te jasne planety-olbrzymy goszczą teraz na niebie przez całą noc, od zmierzchu do świtu. Obie też goszczące w gwiazdozbiorze Koziorożca, poruszają się obecnie ruchem wstecznym, zakreślając charakterystyczne planetarne pętle. Pół miesiąca przed opozycją, praktycznie już przez całą noc ponad horyzontem wędruje również Neptun, na pograniczu jesiennych konstelacji Wodnika i Ryb, którego dostrzec możemy jedynie przez niewielki choćby teleskop lub przynajmniej dobrą lornetkę. Pod koniec września w podobnej sytuacji znajdzie się, goszczący w centrum konstelacji Barana Uran, którego opozycja przypada 3 tygodnie po Neptunie. Okolice opozycji, gdy planeta zewnętrzna znajduje się po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce, to czas największego jej zbliżenia z Ziemią i tym samym największej jasności, a więc najlepszej i zarazem najdłuższej nocnej widoczności.
Dzięki coraz później wschodzącemu i coraz słabiej rozświetlającemu mroki nocnego nieba Księżycowi, w tym tygodniu mamy okazję lepiej przyjrzeć się mniej wyrazistym gwiazdozbiorom wieczornego nieba. O zachodzie Słońca góruje zachodni wierzchołek Trójkąta Letniego, Wega najjaśniejsza gwiazda konstelacji Lutni. Godzinę i kwadrans później najwyżej wznosi się najjaśniejszy w Orle Altair, a 50 min po nim Deneb, najjaśniejsza gwiazda Łabędzia. Pomiędzy Łabędziem a Orłem, w Trójkąt Letni wrzynają się dwie znacznie mniejsze konstelacje: Lisek i maleńka Strzała. Starożytny gwiazdozbiór Strzały wytyczają głównie cztery gwiazdy 3,5–4 wielkości gwiazdowej, układające się w regularny kształt grota strzały. Za jego pomocą uwieczniono strzałę z łuku mitologicznego boga miłości Erosa. Nowożytny gwiazdozbiór Liska, z końcem XVII wieku wprowadził na niebo gdański astronom Jan Heweliusz, pod pierwotną nazwą Lisek z Gęsią. We wspaniale ilustrowanym atlasie nieba Heweliusza gwiazdozbiór ten przedstawiony jest jako postać lisa dźwigającego w pysku gęś. Najjaśniejsza spośród wyróżniających się pięciu gwiazd 4,5 magnitudo nosi nazwę Anser, co jest właśnie łacińskim określeniem gęsi. Najciekawszym obiektem Liska jest jedna z największych i najjaśniejszych mgławic planetarnych, powstała przed około 50 tysiącami lat w wyniku wybuchu gwiazdy, której pozostałość dostrzec można przez duży teleskop w centrum mgławicy. Samą mgławicę o średnicy około 1/4 tarczy Księżyca, dostrzec można przez niewielki nawet amatorski teleskop, 3,3° na północ od najjaśniejszej gwiazdy konstelacji Strzały, wskazującej koniec jej grota.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy o znak zodiaku, przez który wędruje Słońce w ostatnim miesiącu lata panującego na południowej półkuli Ziemi. Lato na południowej półkuli trwa wtedy, kiedy na naszej półkuli mamy zimę, a więc obecnie od 21 lub 22 grudnia do 20 marca. W tym czasie Słońce wędruje od punktu Koziorożca do punktu Barana, a więc niezależnie od tego, skąd na nie patrzymy – przez znaki Koziorożca, Wodnika i Ryb. Zatem w ostatnim miesiącu lata na antypodach, czyli od około 20 lutego do 20 marca, Słońce wędruje przez zodiakalny znak Ryb. Poza 2 punktami równonocy: wiosennej Barana i jesiennej Wagi oraz 2 punktami przesileń: letniego Raka i zimowego Koziorożca, stanowiącymi początki znaków zodiaku o tych samych nazwach, pozostałe 8 znaków zodiaku powszechnie stosowane przez astrologów, rzadziej są dziś używane w astronomii, pozwalają jednak w przybliżeniu określać położenia głównie Słońca na niebie.
Dzisiejszą zagadką pozostaniemy jeszcze na południu. Oto pytanie: która z pór roku na południowej półkuli Ziemi trwa najdłużej? Odpowiedzi prosimy przesyłać jak zwykle na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 2 września. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
