Przed nami jeszcze pół miesiąca astronomicznego lata, niedługo już więc noce, wydłużające się systematycznie od letniego przesilenia, zaczną być dłuższe od dni.
Na razie dnie są jeszcze o blisko 2 h dłuższe od nocy, ale tylko patrzeć jak i ta niewielka już różnica zaniknie. W Katowicach, w niedzielę 5 września, od godz. 6.06 do 19.17, dzień trwa 13 h 11 min, a w prawdziwe południe, o godz. 12.42 Słońce wznosi się na 46°. W sobotę 11 września Słońce wędruje ponad naszym horyzontem od 6.14 do 19.06, czyli 12 h 52 min, o godz. 12.40 górując o kolejne blisko 2° niżej. Według prognoz synoptyków, w najbliższym tygodniu czekają nas przeważnie słoneczne i coraz cieplejsze dni.
Dość chłodne i w zasadzie bezksiężycowe będą noce, w związku z przypadającym we wtorek nowiem. Nocą z soboty na niedzielę Księżyc pojawia się na naszym niebie dopiero 2 h przed świtem, w postaci bardzo wąskiego, 3-procentowego sierpa, na pograniczu gwiazdozbiorów Raka i Lwa, odległy już zaledwie o 20° na zachód od Słońca. Dwie doby później, niecałe 3 h po północy, głęboko jeszcze pod horyzontem, dogania na niebie Słońce, od 2,5 tygodnia wędrujące przez konstelację Lwa. Początkowo znów jako wąziutki, 4-procentowy sierp, na wieczornym niebie powinno udać nam się dostrzec Księżyc, już w granicach konstelacji Panny, zachodzący niespełna 0,5 h po zmierzchu. Z końcem tygodnia, w sobotę wieczorem, z oświetloną ponad 1/4 tarczy, Księżyc gościć będzie na niebie przez 1,5 h po zmierzchu, w samym centrum gwiazdozbioru Wagi. Podczas tej wędrówki rosnącego Księżyca, spotyka się on z trzema planetami, niestety goszczącymi również na niebie dość blisko Słońca. Na pewno nie uda nam się zaobserwować pierwszej z tych koniunkcji, mającego miejsce zaledwie 18,5 h po nowiu, zbliżenia z Marsem, w odległości 10° na wschód od Słońca. Dwie doby po nowiu, 3 h po północy z środy na czwartek, przypada kolejna koniunkcja Księżyca, z zachodzącym wraz z końcem zmierzchu Merkurym, więc choć Księżyc znika z nieba 0,5 h później, bardzo trudno będzie dostrzec obydwa obiekty około 6° od siebie. Jedynym z tych 3 spotkań, które zazwyczaj w takiej konfiguracji prezentuje się całkiem efektownie, jest koniunkcja z Wenus. Choć ma ona miejsce w piątek rano, gdy oba obiekty są głęboko pod horyzontem, to na czwartkowym wieczornym niebie, nawet jeszcze przed końcem zmierzchu, kilka stopni ponad zachodnim horyzontem mamy szansę dostrzec 9-procentowy sierp Księżyca 7° od bardzo jasnej Wenus, szczególnie malowniczo wyglądające na tle nie do końca jeszcze ciemnego pasa nieba nad widnokręgiem. Na kolejną serię koniunkcji Księżyca z planetami, w bardziej już sprzyjających warunkach, musimy poczekać ponad tydzień, gdy od 17 do 20 września, przewędruje on kolejno poniżej Saturna, Jowisza i Neptuna, choć ta ostatnia, zaledwie 0,5 doby przed pełnią z niedostrzegalną gołym okiem planetą, nawet z użyciem teleskopu może okazać się bardzo trudna do obserwacji. Z tych dwóch serii koniunkcji wyłamuje się jedynie Uran, do którego Księżyc dotrze 3,5 doby po pełni, już jesienią.
Przedstawiony tu harmonogram spotkań Księżyca z planetami wynika wprost z rozkładu planet na nocnym niebie. I tak, wędrującego tuż za Słońcem Marsa i Merkurego praktycznie nie zobaczymy na nocnym niebie. Wenus, nie tylko dzięki jej największej pośród planet jasności, możemy podziwiać na wieczornym niebie nawet do 3 kwadransów, ponad zachodnim horyzontem. Natomiast we wschodniej stronie nieba, od pierwszych chwil po zmierzchu błyszczą już Saturn i Jowisz, a przez dobrą lornetkę możemy również dostrzec Neptuna, zaś godzinę i kwadrans później wschodzi również Uran. Te 4 planety wędrują po niebie przez niemal całą noc, Neptun wręcz od zmierzchu aż po świt. Ma to związek z przypadającymi pomiędzy 2 sierpnia a 5 listopada, ich opozycjami do Słońca.
W południowej stronie nieba, 0,5 h po zmierzchu, 79° ponad naszym horyzontem góruje najjaśniejsza gwiazda Trójkąta Letniego, Wega z gwiazdozbioru Lutni. Pozostałe wierzchołki tego, wciąż dominującego na wieczornym niebie, gwiezdnego symbolu lata, Altair z Orła i Deneb z Łabędzia, w blisko godzinnych odstępach wznoszą się kolejno na 49° i 85°. Na wschód od Altaira, z gwiazdozbiorem Orła graniczy niewielka konstelacja Delfina, a nieco jeszcze dalej maleńkie Źrebię, starożytne gwiazdozbiory stosunkowo łatwo dostrzegalne w ciemne, bezksiężycowe noce. Siedem wyróżniających się jasnością gwiazd 3,5–4,5 magnitudo pierwszego z nich, swym układem przypomina kształt wyskakującego z wody delfina, który miał uratować życie, napadniętemu przez piratów podczas morskiej podróży, mitologicznemu śpiewakowi Arionowi. W układzie podobnej jasności trzech gwiazd drugiej konstelacji, wraz z kilkoma słabszymi gwiazdami dopatrywano się kształtu głowy źrebięcia, którego grecki bóg Hermes podarował Kastorowi, jednemu z dwóch braci znanych z gwiazdozbioru Bliźniąt.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Poprawną odpowiedzią na pytanie sprzed tygodnia, o najdłuższą porę roku na południowej półkuli Ziemi jest: zima. Ma to związek z przypadającym w pierwszych dniach lipca aphelium, czyli największym oddaleniem Ziemi od Słońca, kiedy zgodnie z II prawem Keplera, prędkość liniowa ruchu orbitalnego Ziemi jest najmniejsza. Nie było więc konieczne wyliczanie długości poszczególnych pór roku. Warto jednak dodać, że w naszych czasach na północnej półkuli lato trwa ponad 93,5 doby, wiosna o prawie dobę krócej, jesień jest krótsza od lata o blisko 4 doby, a zima jeszcze o prawie 1 h krótsza. Na południowej półkuli dominuje zima, a jesień, wiosna i lato są odpowiednio o około 1, 4 i 5 dni krótsze od zimy.
Podsumujmy również cały cykl 5 zagadek miesiąca sierpnia. Wpłynęło na nie w sumie 111 poprawnych odpowiedzi od 24 Słuchaczek i Słuchaczy. Byli to, w kolejności alfabetycznej imion: Adam z Bielska-Białej, Bogdan z Orzesza, Damian z Zabrza, Dorota z Żarek-Letniska, Franciszek z Kaczyc, Grzegorz z Zabrza, Halina z Rudy Śląskiej, Hanna i Tadeusz z Rudy Śląskiej, Henryk z Bytomia, Henryk z Lędzin, Henryk z Pielgrzymowic, Jakub z Mysłowic, Justyna z Olesna, Marek z Woźnik, Paweł z Kościana, Piotr z Gliwic, Piotr z Krzanowic, Piotr z Zabrza, Przemysław z Krakowa, Stefan z Rudy Śląskiej, Wiesław i Paweł z Myszkowa, Wiesław z Zawiercia, Wojciech z Żywca, Zygmunt z Brennej.
Honorowy tytuł Gwiaździarza M-ca Sierpnia przypadł w udziale p. Wojciechowi z Żywca. Gratulacje!
A oto dzisiejsza zagadka. We wrześniu przypada 175 rocznica odkrycia najdalszej, według dzisiejszej nomenklatury, planety Układu Słonecznego, Neptuna. Oto pytanie: ile razy dalej w porównaniu z Ziemią okrąża Słońce Neptun? Odpowiedzi prosimy przesyłać jak zwykle na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 9 września. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
