Według meteorologicznych prognoz, w najbliższym tygodniu nie ma większych szans na bezchmurne zarówno dni jak i noce. Jak na zimę przystało, nie zabraknie również opadów śniegu lub deszczu ze śniegiem.
Szkoda, bo w najbliższych dniach w niewielkim stopniu niebo rozświetlać będzie, zbliżający się do nowiu Księżyc. Pocieszeniem niech będzie fakt, że ten tydzień jest raczej ubogi w godne obserwacji wydarzenia astronomiczne. W stopniowo zwiększającym się tempie, coraz wyrażniej, zwłaszcza wieczorami przybywa już dnia a ubywa nocy. W Katowicach, w niedzielę 23 stycznia, od wschodu Słońca o godz. 7.30 do zachodu o 16.22 dzień trwa 8 h 52 min, w sobotę 29 stycznia Słońce wschodzi 7 min wcześniej, ale zachodzi 10 min później, więc od godz. 7.23 do 16.32 dzień trwa 9 h i 9 min o 17 min dłużej. To już nawet o 67 min dłużej od pierwszego dnia astronomicznej zimy. Coraz wyraźniej też z tygodnia na tydzień wzrasta wysokość łuku dziennej drogi Słońca. W ciągu tego tygodnia wysokość górowania Słońca wzrasta o 1,5° – z 20,4° do 21,9° i z końcem tygodnia jest już o 5,6° większa niż w dniu zimowego przesilenia. Aż do marcowego zrównania dnia z nocą, zarówno wschody jak i zachody Słońca mają miejsce w południowej połowie horyzontu, z każdą jednak dobą stopniowo zbliżając się do kardynalnych punktów horyzontu wytyczających kierunki świata: wschód i zachód. Trzy miesiące później, podczas letniego przesilenia, punkty wschodu i zachodu Słońca będą najdalej przesunięte na południe, dzięki czemu łuk zakreślany na niebie przez Słońce za dnia będzie najdłuższy. Ale to dopiero za 5 miesięcy.
Świecący jeszcze 2/3 swej tarczy w centrum gwiazdozbioru Panny, Księżyc rozpocznie ten tydzień wschodząc dopiero 1,5 h przed północą. Po ostatniej kwadrze we wtorek w środku dnia, nocą, z oświetloną już w niespełna 45% tarczą w zachodniej części konstelacji Wagi wychyla się spod horyzontu dopiero 1 h i kwadrans po północy. Nocą z piątku na sobotę, już jako wąski 13% sierp na granicy Wężownika i Strzelca, Księżyc wzejdzie zaledwie 2 h przed Słońcem. Gdyby przed sobotnim świtem dopisała pogoda, odpowiednio 6° i 17° na wschód od Księżyca, moglibyśmy dostrzec niezbyt jasnego Marsa i 140 razy jaśniejszą Wenus, z którymi koniunkcje przypadają kolejno w sobotę wieczorem i pod koniec nocy z soboty na niedzielę.
Niedawno jeszcze widoczny na wieczornym niebie krótko po zmierzchu, w tę niedzielę w środku dnia Merkury znajdzie się w koniunkcji dolnej ze Słońcem. Słowo „dolna” w tym wypadku nie dotyczy położenia planety na niebie względem Słońca podczas koniunkcji. Podczas tej koniunkcji Merkury znajdować się będzie ponad 3° na północ czyli powyżej krawędzi słonecznej tarczy, zaś określenie koniunkcja dolna informuje o położeniu planety na swej orbicie pomiędzy Ziemią a Słońcem, w przeciwieństwie do górnej koniunkcji, która zachodzi gdy Merkury znajduje się po przeciwnej stronie Słońca niż Ziemia. Te dwa odmienne przypadki koniunkcji ze Słońcem dotyczą jedynie planet dolnych, czyli Merkurego i Wenus, które krążą bliżej Słońca niż Ziemia. W przypadku pozostałych planet, podczas koniunkcji zawsze są one dalej od Ziemi niż Słońce i choć można by te koniunkcje porównać do górnych koniunkcji Merkurego czy Wenus, określenie takie jest w ich przypadku zbędne.
W kończącą omawiany tydzień sobotę, po 6 tygodniach poruszania się ruchem wstecznym i zakreśleniu charakterystycznej planetarnej pętli na tle gwiazd północnej części konstelacji Strzelca, Wenus na ponad 1,5 roku powraca do ruchu prostego. Polegające na okresowo powtarzającym się pozornym ruchu planet na tle gwiazd w kierunku ze wschodu na zachód, zjawislo to znane było już starożytnym astronomom. W przypadku dalszych planet, od Jowisza do Neptuna, każdego roku regularnie obserwujemy takie pozorne zawracanie planet z „normalnego” kierunku ruchu z zachodu na wschód i zakreślanie pętli, Mars i Wenus zakreślają takie pętle nieco rzadziej, zaś Merkury zazwyczaj trzykrotnie każdego roku. Takie zachowanie planet starożytni interpretowali jako „błądzenie” ich na tle pozostałych gwiazd, zwanych dawniej gwiazdami stałymi. Od greckiego określenia „planetes asteres” czyli błądzące gwiazdy, pochodzi ich późniejsze określenie: planety. Przyczyną takiego zachowania planet jest fakt, że okrążając Słońce z różną częstością, obiekty te obserwujemy z również krążącej wokół Słońca Ziemi, co stało się jasne wraz z odkryciem, że w centrum ruchu obiegowego jest Słońce, a nie jak wcześniej sądzono, Ziemia.
Warto już teraz zauważyć, że po czekających nas pod koniec stycznia, trudnych do obserwacji nawet przy pogodnym niebie, koniunkcjach Księżyca z Marsem, Wenus i Merkurym krótko przed nowiem, kolejna seria koniunkcji, z Saturnem, Jowiszem i Neptunem, będzie miała miejsce krótko po nowiu, a więc również w niewielkiej kątowej odległości od Słońca.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem pytaliśmy, czy na terenie całej Polski długość nocy jest obecnie taka sama. Na tę nietrudną zagadkę otrzymaliśmy same poprawne odpowiedzi. Oczywiście, obecnie czyli zimą, gdy Słońce najlepiej oświetla południową półkulę naszej planety, również na naszej półkuli, im dalej na północ tym mniejszy jest kąt padania promieni słonecznych, a zatem na północnych krańcach Polskich dzień jest znacznie krótszy niż na południu, więc noc jest najdłuższa na północy, a najkrótsza na południu kraju. Różnica ta, obecnie wynosząca około 3 kwadransów, w kolejnych tygodniach zimy będzie stopniowo zmniejszać się do zera w okolicy wiosennej równonocy, po czym sytuacja ulegnie odwróceniu i na północy noce ulegać będą stopniowemu skracaniu, a na południu będą coraz dłuższe.
Zanim zadamy kolejną, tym razem astronomiczno-ornitologiczną zagadkę, podsumujmy całoroczny Państwa udział w cyklu 52 zagadek ubiegłego roku. Spośród wszystkich uczestników, dziewięcioro odpowiedziało poprawnie na przynajmniej 51 pytań i to właśnie ta grupa Słuchaczek i Słuchaczy otrzymuje tytuły Gwiaździarza Roku 2021. Są to: Bogdan z Orzesza, Halina z Rudy Śląskiej, Hanna i Tadeusz z Rudy Śląskiej, Henryk z Bytomia, Justyna z Olesna, Paweł z Kościana, Piotr z Gliwic, Piotr z Zabrza oraz Wiesław i Paweł z Myszkowa. Gratulacje!
A oto dzisiejsze pytanie: Ile spośród 88 gwiazdozbiorów całego nieba ma nazwy ptaków? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 27 stycznia. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
