Dopiero co miał miejsce półmetek tegorocznej astronomicznej zimy, a już pod koniec tego tygodnia, wraz z wkroczeniem Słońca w znak Ryb, trzeci, ostatni zimowy znak zodiaku, za nami będą już 2/3 zimy.
Pierwsze przebłyski przedwiośnia mieliśmy już w minionym tygodniu, z temperaturami powyżej +10°C. Według prognoz, dość podobnie ma być w tym tygodniu, z pogodą w połowie deszczową, w większym jednak stopniu również słoneczną. Miejmy nadzieję, że nie zabraknie również przynajmniej częściowo bezchmurnych nocy.
Przez najbliższe dwa miesiąca dnia przybywać będzie w największym w roku tempie, zarówno wskutek coraz wcześniejszych z każdym dniem wschodów Słońca, jak i coraz późniejszych zachodów. W Katowicach, w niedzielę 13 lutego, od wschodu Słońca 1 min przed 7.00 do zachodu 2 min przed 17.00, dzień trwa 9 h 59 min, a w sobotę 19 lutego, od 6.48 do 17.08 już 10 h 20 min, a więc o 21 min dłużej. W prawdziwe południe, nadal przypadające 2 min przed 12.00, Słońce wznosi się na 26,5° ponad południowy horyzont.Wędrując początkowo przez wschodnie rejony gwiazdozbioru Koziorożca, w środę wczesnym popołudniem Słońce przenosi się do gwiazdozbioru Wodnika, przez który w naszych czasach przebiega niemal 3/4 zodiakalnego znaku Ryb, w który nasza dzienna gwiazda wkracza w piątek pod wieczór.
W najbliższych dniach obserwacje nocnego nieba dość skutecznie utrudnia Księżyc, w samym środku tego tygodnia osiągający pełnię. Niemal przez całą noc z niedzieli na poniedziałek, oświetlona dopiero w 93% tarcza Księżyca gości w towarzystwie Kastora i Polluksa, najjaśniejszych gwiazd zimowej konstelacji Bliźniąt, zachodząc wraz z początkiem świtu. W kolejną noc, w samym centrum gwiazdozbioru Raka, 3° ponad otwartą gromadą gwiazd Praesepe, z oświetloną w 98% tarczą, Księżyc znika pod horyzontem wraz ze wschodem Słońca.
Nocą z wtorku na środę zobaczymy juz niemal całą tarczę Księżyca, wschodzącego 1,5 h przed zachodem Słońca a znikającego z nieba już w trakcie dnia 0,5 h po wschodzie Słońca. Również dobę później, tuż po pełni, przez całą noc niebo rozświetlać będzie w pełnej krasie prezentujący się Księżyc, już w konstelacji Lwa, 4° ponad jego najjaśniejszą gwiazdą Regulusem. kwadrans po północy wznoszący się na 55° ponad południowy horyzont. Przez cały ten, a także kolejny tydzień, Księżyc nie napotka na swej drodze żadnej z planet. Dopiero dobę przed końcem miesiąca, gdy ponownie w kształcie dość wąskiego sierpa, Księżyc dotrze do wschodnich krańców gwiazdozbioru Strzelca, będziemy mieli szanse zaobserwować niemal równocześnie dwie jego koniunkcje: z Merkurym i Wenus.
Obecnie podczas całej nocy, oczywiście pod warunkiem pogodnego nieba, możemy zobaczyć tylko 6 planet. W połowie tygodnia, 0,5 h po zmierzchu zachodzi jednak już Jowisz, 1 h po nim Neptun, a niemal do północy gości na niebie Uran. Po 4,5 h planetarnej pustki na niebie, blisko 2 h przed świtem wschodzi Wenus, 40 min po niej Mars, a jako ostatni, 0,5 h przed świtem Merkury. Po nie tak dawnej koniunkcji Saturna ze Słońcem, na razie wschodzi on zaledwie kwadrans przed Słońcem. Jedynymi ciekawymi konfiguracjami planet w tym tygodniu są: koniunkcja Wenus z Marsem w środę wczesnym popołudniem oraz zachodnia elongacja Merkurego tego samego dnia godzinę przed północą. Wenus w maksimum jasności i choć dość jasnego, to jednak ponad ćwierć tysiąca razy od Wenus ciemniejszego Marsa, najbliżej siebie możemy więc mieć okazję zobaczyć w środę przed świtem, gdy dzielić je będzie dystans około 6°. Elongacja Merkurego, czyli tym razem maksymalne jego oddalenie na prawie 26,5° na zachód od Słońca, ma związek z najdłuższym przed tygodniem czasem jego widoczności na porannym niebie. Z początkiem tego tygodnia, zerowej wielkości gwiazdowej Merkury wschodzi 36 min, a pod koniec, nieznacznie jaśniejszy, już tylko 25 min przed świtem. Spośród 7 w sumie okresów porannej lub wieczornej widoczności, obecny jest stosunkowo dobry, jednak najlepszy poranny przypadnie około 5 października, zaś w całym roku najdłużej widoczny będzie na wieczornym niebie już z końcem kwietnia – do nawet do ponad 1,5 h po zmierzchu.
Przed tygodniem przy okazji opisu zimowego gwiazdozbioru Oriona, obiecaliśmy przyjrzeć się bliżej najciekawszym obiektom astronomicznym tej konstelacji. Do takich zapewne zaliczyć należy dwie efektowne mgławice. Odkryta w 1617 roku przez Galileusza Mgławica Oriona, oznaczona symbolem M42 w katalogu mgławic i gromad gwiazd Messiera, położona 4° na południe od Pasa Oriona, najjaśniejsza mgławica emisyjna całej północnej półkuli nieba, to część znacznie większego skupiska mgławic zwanego Obłokiem Molekularnym w Orionie. Jest to zarazem najbliższy nam obszar gwiazdotwórczy. Pomiędzy M42 a związaną z nią mniejszą mgławicą M43 dostrzec można ciemną mgławice zwaną Rybim Pyskiem, a wszystkie one kształtem przypominają ptaka z M42 jako głową i M43 jako skrzydłami. Na naszym niebie obiekt ten ma średnicę 2-krotnie większą od tarczy Księżyca. Ciekawą też jest, odkryta pod koniec XIX wieku, dostrzegalna jedynie na długo naświetlanych fotografiach, ciemna mgławica Koński Łeb, usytuowana 0,5° na południe od gwiazdy Alnitak, wschodniego krańca Pasa Oriona, na tle jasnej mgławicy IC 434. Gęste warstwy gazów i pyłów tej ciemnej mgławicy absorpcyjnej, w której kształcie dopatrzeć się można dość wyraźnej sylwetki głowy i szyi konia, pochłaniają światło jasnej mgławicy emisyjnej.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Po zagadce dotyczącej największych gwiazdozbiorów, przed tygodniem kontynuowaliśmy temat gwiazdozbiorów, tym razem prosząc o wskazanie, która z 88 konstelacji całego nieba ma najmniejszą powierzchnię. Oczywista odpowiedź jest tylko jedna: to niewidoczny z terenu Polski, gwiazdozbiór południowej półkuli niebieskiej, maleńki Krzyż Południa, o powierzchni 68 stopni kwadratowych. Aby zobaczyć w całości 4 główne gwiazdy tworzące kształt tego krzyża, musielibyśmy wybrać się daleko na południe, co najmniej na szerokość geograficzną około 27°N, a więc najbliżej do północnego Egiptu lub Libii. Wyodrębniony pod koniec XVI wieku z gwiazd ogromnej konstelacji Centaura, dłuższym swym ramieniem wskazując kierunek na południowy biegun ziemski, dla dawnych żeglarzy, Krzyż Południa stanowił ważny element orientacyjny.
A oto dzisiejsza zagadka. W końcu tygodnia przypada, jeszcze nie okrągła, 549 rocznica urodzin Mikołaja Kopernika. Oto pytanie: dlaczego uważany za twórcę podstaw heliocentrycznej teorii budowy świata, ten wybitny astronom w swym fromborskim obserwatorium nie stosował teleskopu? Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl do czwartku 17 lutego. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
