W miniony piątek wieczorem Słońce wkroczyło w znak Ryb, trzeci i ostatni zimowy znak zodiaku. Coraz więc bliżej do, przypadającej 20 marca, wiosennej równonocy.
Mimo dynamicznych wydarzeń pogodowych, od pewnego czasu daje się już odczuć elementy przedwiośnia, zwłaszcza jeśli chodzi o przeważnie dodatnie, nierzadko już nawet dwucyfrowe temperatury. Na razie jeszcze noce są dłuższe od dni, ale różnica ta szybko topnieje. W Katowicach, w niedzielę 20 lutego od wschodu o godz. 6.46 do zachodu o 17.10, Słońce wędruje ponad horyzontem 10 h 24 min, o godz. 11.58 górując 28,9° ponad południowym horyzontem. W sobotę 26 lutego, od 6.34 do 17.20 dzień trwa 10 h 46 min, o kolejne 22 min dłużej, a górując o 11.57 Słońce wznosi się na 31,1°, czyli o 2,2° wyżej.
Podobnie jak w jesienną równonoc, również podczas wiosennego zrównania dnia z nocą zanikają różnice długości dnia pomiędzy południowymi, a północnymi rejonami Polski. W końcu tego tygodnia, w najdalej na północ położonych rejonach np. w Jastrzębiej Górze, dzień jest jeszcze o 2 h 56 min krótszy od nocy, zaś na krańcach południowych, w Ustrzykach Górnych, różnica ta wynosi 2 h 22 min. Około 2,5 doby przed wkroczeniem Słońca w znak Barana zarówno na północnych jak i południowych krańcach Polski następuje faktyczne zrównanie dnia z nocą. Przez 3 miesiące wiosny, aż do letniego przesilenia, różnice te znów narastają, tym razem szybciej na północy, ponownie malejąc w ciągu lata, by znów na chwilę zaniknąć podczas faktycznego jesiennego zrównania dnia z nocą, około 2,5 doby po wkroczeniu Słońca w znak Wagi. To skutki związane z szerokością geograficzną. Ale również długość geograficzna ma przez cały rok istotne znaczenie, jeśli chodzi o godziny wschodów i zachodów obiektów na niebie. Z każdym stopniem długości geograficznej wiąże się 4-minutowa różnica w momentach wschodów, zachodów, ale również górowań nie tylko Słońca, Księżyca, planet i gwiazd, ale też wszelkich innych obiektów nieba. Porównajmy dwie miejscowości położone na tej samej szerokości, ale o skrajnie różnej długości geograficznej, np. bliski wschodniej granicy Polski Chełm, o długości ok. 23,5° E ze Zgorzelcem przy zachodniej granicy o długości 15,0° E. Różnica długości geograficznej obu miast wynosi 8,5°, czego skutkiem są zawsze wcześniejsze o 34 min w Chełmie niż w Zgorzelcu wschody, górowania i zachody każdego obiektu na niebie.
Ale wróćmy do Katowic i konkretnie do obecnego tygodnia. Po pełni w ubiegłą środę, z nocy na noc stopniowo coraz mniejszą przeszkodę w obserwacjach nocnego nieba stanowi malejący Księżyc. Przypomnijmy, że potoczne określenie „malejący” albo „rosnący”, w przypadku Księżyca odnosi się nie do jego rozmiarów, a do stopnia oświetlenia widocznej z Ziemi części jego tarczy. To ma szczególnie znaczenie w tym tygodniu, bo choć procent oświetlonej części tarczy od pełni ulega stopniowemu zmniejszeniu, to jej kątowe rozmiary na niebie tym razem właśnie rosną, w związku ze zbliżaniem się naszego satelity do perygeum, czyli punktu jego okołoziemskiej orbity usytuowanego najbliżej Ziemi. W kończącą omawiany tydzień noc z soboty na niedzielę, tuż przed północą Księżyc znajdzie się 367 795 km od Ziemi i jego tarcza osiągnie kątowe rozmiary 32,1’, a tym razem, 10 dni po pełni, oświetlona będzie już tylko w 18%. Kolejne perygea, podobnie jak apogea, gdy Księżyc oddala się najbardziej od Ziemi, nie mają miejsca za każdym razem w takich samych odległościach. Obecne perygeum jest jednym z dalszych, najbliższe bowiem może wynosić około 356,4 tys. km, gdy oglądana z Ziemi jego tarcza osiąga kątową średnicę nawet nieco ponad 33,5’. Z kolei podczas najdalszego apogeum, tarcza oglądana z odległości około 406,7 tys. km, może osiągnąć średnicę kątową niewiele ponad 29,3’.
W omawianym okresie wędrówka Księżyca na tle gwiazd rozpoczyna się w centrum gwiazdozbioru Panny i w niedzielę wieczorem, 4 doby po pełni z tarczą oświetloną w 81%, po godz. 22.00 zobaczymy go 4,5° na północ od Spiki, najjaśniejszej gwiazdy Panny. W kolejne noce wschodzący coraz później, nocą z środy na czwartek krótko przed północą osiągając ostatnią kwadrę, wschodzi dopiero kwadrans przed 2.00, tym razem 4° ponad Antaresem, najjaśniejszą gwiazdą Skorpiona. Do, kończącej nasz przegląd, północy z soboty na niedzielę, Księżyc zawędruje do centrum gwiazdozbioru Strzelca, gdzie w niedzielę już za dnia spotka się z Wenus i Marsem, rozpoczynając serię aż sześciu koniunkcji z planetami w przyszłym tygodniu.
W gwiezdnym wystroju, zwłaszcza wieczornego nieba, wciąż jeszcze z tygodnia na tydzień różnice nie są zbyt wielkie. W środku tygodnia, na bezksiężycowym jeszcze niebie, krótko po zmierzchu najwyżej wznosi się pierwsza gwiazda Zimowego Sześciokąta, czerwony Aldebaran z Byka, krótko przed 19.00, 27° ponad południowym horyzontem góruje najjaśniejszy w Orionie biały Rigel, a niemal równocześnie z nim na 81° wznosi się również biała Kapella z Woźnicy. W tym czasie nisko na zachodzie w komplecie błyszczą jeszcze 4 gwiazdy Jesiennego Kwadratu Pegaza, zaś na wschodzie niemal całkowicie już wynurza się spod horyzontu Lew, z Regulusem, pierwszą gwiazdą Wiosennego Trójkąta. Godzinę przed świtem, południową stronę nieba bez reszty okupują już gwiazdozbiory wiosenne i letnie, z efektownym Trójkątem Letnim.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Na nietrudną, choć przez niektórych Słuchaczy ocenioną jako nieco podchwytliwą, zagadkę z poprzedniego tygodnia otrzymaliśmy niemal same poprawne odpowiedzi. Chodziło o wyjaśnienie, dlaczego Mikołaj Kopernik nie używał w swym obserwatorium teleskopu. Odpowiedź jest prosta: za życia Kopernika instrument ten nie był jeszcze znany. Pierwsze teleskopy soczewkowe pojawiły się na przełomie XVI i XVII wieku, dzięki wynalazkowi holenderskiego optyka Hansa Lippersheya, początkowo stosowane w celach militarnych, a w roku 1608 po raz pierwszy użyte do obserwacji astronomicznych przez włoskiego astronoma Galileusza. Kopernik zmarł ponad pół wieku przed wynalezieniem teleskopu. Instrument widniejący na słynnym obrazie Jana Matejki „Mikołaj Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”, często mylony z lunetą, to triquetrum, znany już starożytnym astronomom przyrząd do pomiaru kątów na niebie.
A oto dzisiejsza zagadka. Na czym polega podstawowa różnica pomiędzy teleskopem soczewkowym, czyli refraktorem, a wynalezionym w drugiej połowie XVII wieku teleskopem zwierciadlanym, czyli reflektorem?
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. do czwartku 24 lutego. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
