To kolejny letni tydzień, nadal ze zmienną, to słoneczną, to deszczową, czy nawet burzową pogodą, ale już nie tak upalny jak poprzedni.
W największym już w roku tempie wydłużające się z tygodnia na tydzień noce i coraz mniej rozświetlający nocne niebo, zmierzający do nowiu Księżyc, stwarzają dobre warunki obserwacji. Reszta zależy od pogody, ale miejmy nadzieję, że i pod tym względem znajdzie się również czas dogodny dla obserwacji nieba, na którym rozgrywa się w tym tygodniu kilka ciekawych wydarzeń.
W Katowicach, w niedzielę 21 sierpnia, od wschodu Słońca o godz. 5:42 do zachodu o 19:51, dzień trwa 14 h 09 min, a w prawdziwe południe, o godz. 12:47 nasza dzienna gwiazda wznosi się na 51,9° ponad południowy horyzont. W sobotę 27 sierpnia, od 5:51 do 19:39 Słońce wędruje ponad naszym horyzontem 13 h 48 min, a więc o 21 min krócej, a o 2 min później góruje 49,7° nad horyzontem, czyli o 2,2° niżej niż na początku omawianego tygodnia. Nocą z poniedziałku na wtorek Słońce wkracza w znak Panny, trzeci, ostatni letni znak zodiaku.
Księżyc, po ostatniej kwadrze w miniony piątek, nocą z soboty na niedzielę, w kształcie całkiem wyrośniętego jeszcze rogalika pojawi się 0,5 h przed północą w rogach Byka, pierwszego zimowego gwiazdozbioru, goszcząc ponad horyzontem przez ponad 2/3 doby. Podobnie długo na niebie gościć będzie również nocą z niedzieli na poniedziałek, ale wschodząc już po północy.
Prawie godzinę po północy z czwartku na piątek, niespełna 1,5 doby przed nowiem, na pograniczu konstelacji Raka i Lwa błyszczący zaledwie 2% swej tarczy wąziutki sierp Księżyca znajdzie się w koniunkcji, niespełna 3,5° od niemal dorównującej mu wtedy jasnością, najjaśniejszej z planet Wenus. Zbliżenie to mamy szansę obserwować dopiero około 1 h przed wschodem Słońca, gdy jednak obydwa obiekty będą niewiele dalej od siebie. Spotkanie Księżyca z Wenus zapoczątkowuje kolejną serię jego koniunkcji z planetami, tym razem rozłożoną w czasie na niemal cały miesiąc.
Mimo przypadającej w końcu tygodnia wschodniej elongacji dość jasnego, zerowej wielkości gwiazdowej Merkurego, oddalonego tym razem maksymalnie na prawie 27,5° na wschód od Słońca, nie będzie łatwo go dostrzec, zachodzącego wraz z końcem zmierzchu cywilnego.
Przez niemal całą noc dostępny jest dla obserwacji Uran, najdalsza planeta teoretycznie dostrzegalna gołym okiem, zwłaszcza w bezksiężycową noc, jednak praktycznie dobrze widoczna dopiero przez nawet niewielką lornetkę. W środę Uran rozpoczyna 5-miesięczną wędrówkę ruchem wstecznym na tle gwiazd, czyli ze wschodu ku zachodowi, kreśląc połowę charakterystycznej planetarnej pętli na tle konstelacji Barana. Z pomocą mapy obecnie odnajdziemy Urana 3° na południowy zachód od 3,5-krotnie jaśniejszej gwiazdy Botein (delta Arietis). Gdyby to się nam udało, możemy również pokusić się o dostrzeżenie „dziesiątej planety”, jak sądzono w momencie jej odkrycia w 1807 roku, która podczas opozycji w poniedziałek dorównuje Uranowi jasnością. To czwarta w kolejności odkrycia, obecnie druga pod względem rozmiarów planetoida pasa głównego, (4) Vesta, podczas opozycji usytuowana w południowej części gwiazdozbioru Wodnika, 12,5° na północny zachód od bardzo jasnej gwiazdy Fomalhaut w sąsiedniej konstelacji Ryby Południowej.
Powróćmy jednak do jaśniejszych planet dobrze prezentujących się na częściowo bezksiężycowym niebie w środku tego tygodnia. Trzy kwadranse po zmierzchu cywilnym, blisko 79° ponad południowym horyzontem góruje Wega, pierwsza i najjaśniejsza gwiazda Trójkąta Letniego. W tym czasie, kilkanaście stopni ponad południowo-wschodnim horyzontem błyszczy również, niemal dorównujący jej jasnością Saturn w Koziorożcu, a dokładnie na wschodzie, od wielu tygodni zdecydowanie dominujący na wieczornym niebie, 15-krotnie jaśniejszy Jowisz w północno-zachodnim krańcu konstelacji Wieloryba, tuż przy granicy z Rybami. Pomiędzy Saturnem i Jowiszem, na granicy Wodnika i Ryb, odnaleźć również można Neptuna. Godzinę przed północą, po wschodzie kolejno Urana w Baranie i Marsa w Byku, ponad południowo-wschodnim horyzontem gości już 5 planet, zaś niespełna 1 h przed świtem dołącza do nich, wychylająca się spod horyzontu na wschodzie, najjaśniejsza z wszystkich Wenus. Wówczas przez nawet około 0,5 h, od wschodniego do zachodniego horyzontu rozciąga się na niebie łańcuch wszystkich planet z wyjątkiem wschodzącego 2,5 h po Słońcu Merkurego, w zachodnim krańcu wiosennej konstelacji Panny. Pod koniec nocy, krótko przed świtem cywilnym, tuż ponad zachodnim horyzontem odnajdziemy jeszcze Trójkąt Letni, na 50° ponad południowo-zachodni horyzont wznosi się Jesienny Kwadrat Pegaza, zaś ponad południowo-wschodnim w komplecie dominują już liczne bardzo jasne gwiazdy symboli jakże odległej jeszcze pory roku – Zimowy Sześciokąt i Zimowy Trójkąt.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Przed tygodniem, nie do końca astronomiczne pytanie dotyczyło nazw kalendarzy juliańskiego i gregoriańskiego. Pochodzą one od imion wprowadzających je postaci historycznych. Słoneczny kalendarz juliański stworzony przez greckiego astronoma Sosygenesa, wprowadzony został w 45 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara, drugi stanowiący dokonaną przez włoskiego astronoma Luigiego Lilio korektę poprzedniego, w 1582 roku ustanowił papież Grzegorz XIII.
A oto dzisiejsza zagadka. Mające swe źródło i zastosowanie głównie w astrologii, pojęcie znaków zodiaku stosowane jest również w astronomii, zwłaszcza do określania położeń Słońca. Cała ekliptyka podzielona jest na 12 znaków zodiaku, równych, sobie odcinków. Czy w każdym z nich Słońce przebywa jednakowo długo? Jeśłi nie, to w którym najkrócej, a w którym najdłużej?
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl, do czwartku 25 sierpnia. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
