Prawdopodobnie już za nami wyjątkowo krótki okres „babiego lata”. Po niespełna tygodniu dość ciepłej i pogodnej aury, powracają raczej typowo jesienne dni i noce.
Wciąż w niezmiennym od wielu już tygodni tempie, poprzez coraz wcześniejsze zachody Słońca i coraz późniejsze wschody, kurczą się dni, a wydłużają noce. W Katowicach, w rozpoczynającą omawiany tydzień niedzielę 9 października, od wschodu Słońca o godz. 6:56 do zachodu o 18:05 dzień trwa 11 h 09 min, zaś w sobotę 15 października, od 7:06 do 17:53 Słońce będzie wędrowało ponad naszym horyzontem 10 h 47 min, o kolejne 22 min krócej. W tym czasie o kolejne 2,2° obniży się łuk dziennej drogi Słońca – z 33,4°, na której to wysokości góruje w niedzielę o godz. 12:31, do 31,2°, na jaką wzniesie się o minutę wcześniej w kończącą ten tydzień sobotę. Przez cały ten czas nasza dzienna gwiazda wędruje przez obszerny wiosenny gwiazdozbiór Panny, w którym zawarty jest wyjątkowo długi, liczący 44,0° odcinek ekliptyki, w naszych czasach obejmujący 1/6 zodiakalnego znaku Panny, cały znak Wagi i 1/4 znaku Skorpiona. Tuż za Słońcem wędruje Wenus, która dogoni je w końcu przyszłego tygodnia. To dlatego, pełniąca prawie od początku tego roku rolę Gwiazdy Porannej, w zasadzie już w minionym tygodniu Wenus zniknęła z nocnego nieba.
Podobnie jak w poprzednim, przez cały ten tydzień towarzyszyć będzie nam Księżyc, w ciekawych konfiguracjach nie tylko z planetami. Po efektownej koniunkcji naszego naturalnego satelity z bardzo jasnym Jowiszem nocą z soboty na niedzielę, tym razem dane są nam dwie ostatnie z wrześniowo-październikowej serii koniunkcji Księżyca z planetami. Wcześniej, nocą z niedzieli na poniedziałek 65 min przed północą, Księżyc osiąga opozycję do Słońca. W jego przypadku tę konfigurację, gdy Księżyc znajdzie się po przeciwnej stronie Ziemi niż Słońce, nazywamy wprost pełnią. Skutkiem takiego wzajemnego położenia tych trzech obiektów jest fakt, że w przeciwieństwie do wytyczającego długość dnia Słońca, Księżyc w pełni (i w zasadzie tylko wtedy) wędruje po niebie przez całą noc, od zachodu do wschodu Słońca. Kolejnej nocy, z poniedziałku na wtorek, wschodzi już 24 min po zachodzie Słońca, a zachodzi ponad 1,5 h po jego wschodzie, praktycznie więc jeszcze rozświetla całą noc. Nocą z wtorku na środę musimy już poczekać na Księżyc 3 kwadranse po zachodzie Słońca, a pod koniec tygodnia, nocą z soboty na niedzielę będzie to nawet ponad 2 h po zmierzchu. Tu moglibyśmy zadać sobie pytanie: jak długo trwa pełnia Księżyca? I podobnie – jak długo trwa nów? Wrócimy do tego w zagadkowej części Gwiaździarni.
W środę rano, już za dnia, podczas bardzo bliskiej koniunkcji z Uranem, oświetloną w 94% tarczą Księżyc niemal ociera się o Urana, na krańcach północnych Polski następuje nawet kilkuminutowe brzegowe zakrycie planety. W dostrzeżeniu tego wydarzenia przeszkodą jest nie tylko panujący już wtedy dzień, ale również mała jasność Urana, trudno dostrzegalnego zwłaszcza w takiej bliskości silnie błyszczącej księżycowej tarczy. Jednak dysponując amatorskim teleskopem lub dobrą lornetką, obserwacji zbliżenia obu obiektów można spróbować krótko przed zmierzchem cywilnym, gdy około godz. 6:00 Uran będzie jeszcze prawie 2° na wschód od Księżyca. W znacznie lepszych warunkach 3 dni później, w sobotę z początkiem świtu cywilnego, świecący 73% tarczy Księżyc znajdzie się w koniunkcji z jasnym Marsem, 3° na północ od Czerwonej Planety. Spotkanie to odbędzie się wysoko na niebie w pięknej scenerii, na tle Zimowego Sześciokąta, blisko granicy gwiazdozbiorów Byka i Bliźniąt, gdzie przebiega najdalej na północ wysunięta część ekliptyki.
Podobnie jak przed tygodniem nadal gwiezdny symbol minionej pory roku, Trójkąt Letni góruje krótko po zmierzchu, kwadrans po 23:00 najwyżej wznosi się Jesienny Kwadrat Pegaza w towarzystwie trzech jasnych planet: Saturna, Jowisza i Marsa oraz tych najsłabszych – Neptuna i Urana, natomiast Zimowy Sześciokąt góruje już około 4:30 nie pozwalając zapomnieć, że po złotej polskiej jesieni czeka nas, na razie jeszcze odległa, ta najchłodniejsza pora roku, zima.
Pora na, dłuższą niż zwykle, zagadkową część Gwiaździarni. Na nietrudne pytanie sprzed tygodnia, w jakiej fazie Księżyca może mieć miejsce zaćmienie Słońca, otrzymaliśmy w zasadzie poprawne odpowiedzi: podczas nowiu. Niekiedy odpowiedzi te uzupełnione były warunkiem, że nów musi mieć miejsce w pobliżu któregoś z węzłów księżycowych, czyli punktów, w których trasa Księżyca na niebie przecina się z drogą Słońca, ekliptyką.
Płaszczyzna orbity Księżyca jest bowiem nachylona względem ekliptyki pod zmiennym kątem 5,0–5,3 stopnia i zazwyczaj podczas nowiu Księżyc, o średnicy około 0,5°, omija na niebie podobnych rozmiarów kątowych Słońce. Jeśli nów ma miejsce około doby przed lub po przejściu Księżyca przez dowolny z dwóch węzłów swej orbity, to zazwyczaj może już zahaczyć o słoneczną tarczę, wywołując częściowe zaćmienie Słońca. Tego typu sytuację będziemy mieli już 25 października podczas najbliższego nowiu, który wypada 20 h i 18 min przed przejściem Księżyca przez węzeł zstępujący swej orbity, wskutek czego nastąpi częściowe zaćmienie Słońca o maksymalnej fazie 0,862, na terenie Polski do 0,568. Maksimum tego zaćmienia przypada o godz. 13:00, 11 minut po nowiu Księżyca.
I tu pora wyjaśnić, jak długo trwa nów. Dokładnie rzecz biorąc, to jedynie, określany zwykle z dokładnością 1 minuty moment, w którym Księżyc znajduje się w koniunkcji ze Słońcem. Jednak w praktyce, zarówno dobę przed, jak i dobę po faktycznym nowiu, na tyle niewielka jest różnica w wyglądzie księżycowej tarczy, że niezbyt ściśle można również wtedy mówić o nowiu. Podobnie jest w przypadku pełni, która ściśle biorąc jest tylko momentem, gdy Księżyc znajdzie się w opozycji do Słońca. Zatem najpoprawniejsza odpowiedź powinna brzmieć: zaćmienie Słońca może mieć miejsce około nowiu Księżyca, ewentualnie dodając, że w pobliżu któregoś z węzłów księżycowej orbity.
A oto dzisiejsza jesienna zagadka. Proszę wskazać trzy gwiazdozbiory jesienne, o nazwach wodnych zwierząt. Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl, do czwartku 13 października.
Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
