Po kilku jeszcze dniach nawrotu złotej polskiej jesieni w pierwszej połowie tygodnia, w drugiej powracają bardziej jesienne klimaty. Gdy stopniowo coraz mniej obserwacje nocnego nieba utrudnia świecący z wysoka Księżyc, jego rolę w psuciu widoczności przejmuje pochmurna czy nawet deszczowa pogoda. Miejmy jednak nadzieję, że te nienajlepsze prognozy nie spełnią się do końca i podczas coraz dłuższych jesiennych nocy znajdą się również pogodniejsze chwile.
A w tym tygodniu, w podobnym już od dłuższego czasu tempie ubywa dnia, więc na podziwianie wystroju nocnego nieba i zachodzących na nim zjawisk moglibyśmy mieć coraz więcej czasu. W Katowicach, w niedzielę 16 października, od wschodu o godz. 7:08 do zachodu o 17:51, Słońce wędruje ponad horyzontem 10 h 43 min, najwyżej, na 30,8° ponad południowy horyzont wznosząc się o godz. 12:29. W kończącą omawiany tydzień sobotę 22 października, od godz. 7:17 do 17:39 dzień trwać będzie 10 h 22 min, a więc o kolejne 21 min krócej, a górując o godz. 12:28, Słońce wzniesie się już tylko na 28,6°, o 2,2° niżej niż na początku tego tygodnia. Te dane wciąż jednak zauważalnie różnią się od tych, które odnotujemy za 2 miesiące, w przypadającym w tym roku nocą 21/22 grudnia, zimowym przesileniu – do tego czasu dzień skurczy się jeszcze u nas do 8 h 02 min, a w prawdziwe południe Słońce wzniesie się zaledwie na 16,3° ponad nasz horyzont. Już od 16 września Słońce porusza się przez najdłuższy, 44-stopniowy odcinek ekliptyki, przebiegający przez gwiazdozbiór Panny, który opuści dopiero z końcem października.
Jeden z ostatnich letnich elementów, czas środkowoeuropejski letni (CEST), tradycyjnie pozostaje z nami jeszcze przez 2 tygodnie, do ostatniej soboty października. Jednak o minionym już przed miesiącem lecie, jeszcze przez 3 kolejne miesiące nie pozwoli nam zapomnieć, wspaniale prezentujący się na niebie tuż po zmierzchu, gwiezdny symbol tej pory roku, Trójkąt Letni, na razie górujący dopiero 1 h po zachodzie Słońca.
Swą trasę na tle gwiazd, w tym tygodniu Księżyc rozpoczyna w zachodnim krańcu gwiazdozbioru Bliźniąt, niespełna 3° od granicy z Bykiem, dopiero co minąwszy najdalej na północ wysunięty punkt ekliptyki, punkt Raka. Dzięki temu w niedzielę rano, 1 h przed świtem cywilnym, wznosi się szczególnie wysoko, prawie 4° ponad ekliptykę, górując u nas 67° ponad horyzontem. Nie jest to jeszcze największa wysokość, na jaką może wznieść się na naszym niebie Księżyc – ta maksymalna może wynieść nawet nieco ponad 68°. W kolejne noce, malejący Księżyc obserwować będziemy również w coraz niższych partiach nieba. W poniedziałek 1,5 h po zachodzie Słońca osiąga ostatnią kwadrę i po wschodzie 1,5 h przed północą, tej nocy obserwować go można na pograniczu gwiazdozbiorów Bliźniąt i Raka. Nocą z środy na czwartek, z oświetloną w 28% tarczą, Księżyc wędrować będzie już przez konstelację Lwa, w której, już tylko 12-procentowy, pozostanie do kończącej omawiany tydzień nocy z soboty na niedzielę.
Po koniunkcji z Marsem w minioną sobotę rano, przez cały obecny tydzień nasz naturalny satelita nie napotka na swej drodze żadnej planety. Na kolejne jego koniunkcje z planetami nie musimy jednak długo czekać, bo ostatni tydzień października rozpocznie się od, niestety niewidocznych, spotkań: z Merkurym, niespełna dobę przed nowiem oraz z Wenus, godzinę po nowiu.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Zanim przedstawimy kolejną zagadkę astronomiczną, odwołajmy się do pytania zadanego przed tygodniem. Chodziło o trzy gwiazdozbiory jesienne, o nazwach wodnych zwierząt. Przypomnijmy na początek, że w celu łatwiejszej orientacji pośród gwiazd, całe niebo zwykło się dzielić na 6 części, pośród których 4 związane są z najlepszą widocznością w danych porach roku, a dwie pozostałe z obszarami podbiegunowymi – widzialnym stale i nigdy niewidzialnym z danej szerokości geograficznej. W kolejnych porach roku są to obszary nieba leżące po przeciwnej stronie do tych, przez które w danej porze wędruje Słońce. Jesienią należą do nich zodiakalne gwiazdozbiory Wodnika, Ryb i Barana, wraz z konstelacjami otaczającymi je od południa i północy. Są więc nimi również przede wszystkim Pegaz, wraz z najjaśniejszą gwiazdą Andromedy stanowiący gwiezdny symbol jesieni, ponadto również m.in. Wieloryb, a także położone jeszcze nieco niżej, wychylające się jesienią w całości ponad nasz horyzont: Ryba Południowa, Rzeźbiarz i Piec.
Pośród wymienionych konstelacji, bez wątpienia nazwami zwierząt wodnych są Ryby, Wieloryb i Ryba Południowa. W tym ostatnim błyszczy nawet najjaśniejsza gwiazda całego jesiennego obszaru nieba, Fomalhaut, której nazwa jest arabskim określeniem rybich ust, czy wręcz paszczy wieloryba. Pośród Państwa odpowiedzi na zagadkę sprzed tygodnia kilkakrotnie padała też nazwa Delfin, jednak choć jest to również niewątpliwie zwierzę wodne, sam gwiazdozbiór, sąsiadujący z Trójkątem Letnim, zalicza się raczej jeszcze do letnich, ewentualnie jako graniczny pomiędzy letnim a jesiennym obszarem nieba.
Zatrzymajmy się jeszcze przez chwilę przy Jesiennym Kwadracie, zwanym również Kwadratem Pegaza. Nazwa ta pochodzi z dawnych lat, gdy północno-wschodni wierzchołek tego czworokąta stanowiła gwiazda o nazwie Alpheratz, wywodzącej się z arabskiego określenia pępka konia. Obecnie traktowana jest ona jako pierwsza i najjaśniejsza gwiazda sąsiedniej konstelacji Andromedy, usytuowana tuż przy granicy z Pegazem. Trzy pozostałe gwiazdy tego „kwadratu” należą do Pegaza, choć nie ma pośród nich, wysuniętej najbardziej na zachód, najjaśniejszej gwiazdy tej konstelacji, epsilon Pegasi, o nazwie Enif, określającej nos pegaza.
A oto dzisiejsza zagadka. Od kiedy obowiązuje, ustalony przez Międzynarodową Unię Astronomiczną, obecny podział nieba na gwiazdozbiory i ile wynosi ich całkowita liczba?
Odpowiedzi prosimy przesyłać na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl, do czwartku 20 października. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
