W tym tygodniu, praktycznie przedwiosenna już pogoda znów pozytywnie nas zaskakuje. Jeśli sprawdzą się wcześniejsze przewidywania synoptyków, czekają nas przeważnie ciepłe dni, z temperaturami sięgającymi nawet prawie 20° i jedynie niewielkimi opadami pod koniec tygodnia. Nie powinno również zabraknąć, zarówno w dzień jak i nocą, przynajmniej częściowo bezchmurnego nieba. Choć nie przewiduje się żadnych specjalnie spektakularnych astronomicznych wydarzeń, tydzień ten może okazać się okresem korzystnym dla obserwacji wyglądu nocnego nieba, podczas wciąż jeszcze bardzo długich nocy.
W Katowicach, w niedzielę 25 lutego Słońce wschodzi o godz. 6:35, a zachodzi o 17:20, dzień trwa więc 10 h 45 min, a o godz. 11:57 nasza Dzienna Gwiazda góruje 30,6° ponad horyzontem. W sobotę 2 lutego, od 6:23 do 17:30 Słońce będzie wędrowało ponad naszym horyzontem 11 h 07 min, a więc o kolejne 22 min dłużej, a w prawdziwe południe, o godz. 11:56 wzniesie się ponad nasz horyzont na 32,8°, o 2,2° wyżej.Ostatnia noc tego tygodnia trwa jeszcze 12 h 51 min, a więc o prawie 2 h dłużej od dnia. Nieco więcej czasu poświęcimy tym razem całonocnej obserwacji nieba w środku tego tygodnia.
Najpierw jednak, jak zwykle przyjrzymy się wędrówce Księżyca po niebie w obecnym tygodniu. Po pełni w minioną sobotę w środku dnia, w niedzielę oświetloną w 95% tarczą błyszczący niemal na pograniczu gwiazdozbiorów Lwa i Panny, Księżyc wschodzi 1 h po zachodzie Słońca, zaś zachodzi około 1 h po wschodzie Słońca. Po 4 dobach wędrówki przez długi odcinek swej trasy zawarty w konstelacji Panny, nocą z czwartku na piątek, błyszczący 3/4 swej tarczy wkracza w granice konstelacji Wagi, by przekroczywszy granicę ze Skorpionem zakończyć swą wędrówkę na tle gwiazd w tym tygodniu. Na liczącym w sumie blisko 85° odcinku swej trasy, nasz Naturalny Satelita nie napotyka żadnej z planet, a jedynym napotkanym jasnym obiektem jest Spika, czyli Kłos Panny, najjaśniejsza gwiazda zodiakalnej konstelacji Panny, do której w środę po południu zbliża się na niespełna 0,9°. Z repertuaru samego Księżyca wypada wymienić drugie pod względem odległości w całym tym roku apogeum – oddalenie od Ziemi na 406 318 km w niedzielę 25 lutego po południu. Tego dnia jego kątowa średnica na naszym niebie będzie wynosiła niespełna 0,49°, czyli 29,3’.
Dwoma wartymi odnotowania wydarzeniami związanymi z planetami, są przypadające w środę koniunkcje Merkurego i Saturna ze Słońcem. Zdarzenia takie zdecydowanie nie sprzyjają obserwacji, jednak zwłaszcza jeśli na niebie Słońce mija planetę w większej odległości kątowej, wówczas za pomocą koronografu – teleskopu przysłaniającego słoneczną tarczę, dostrzec można jej najbliższe otoczenie. W środę rano podczas górnej koniunkcji Merkurego, zbliża się on na 1,5° do dolnej krawędzi tarczy Słońca. Z kolei 4,5 godziny zachodzie Słońca następuje największe zbliżenie Saturna na 1,3° do krawędzi tarczy, ale niemal identycznie ich zbliżenie wygląda jeszcze za dnia. To oczywiście zadanie jedynie dla ambitniejszych amatorów astronomii, dysponujących koronografem lub innym narzędziem przysłaniającym słoneczną tarczę. Zdecydowanie łatwiejsze i atrakcyjniejsze jest prześledzenie gwiezdnego i planetarnego tła nocnego nieba przełomu lutego i marca.
Krótko po zmierzchu obraz ten niewiele różni się od tego sprzed tygodnia. Już jednak 3 kwadranse po zmierzchu najwyżej wznosi się 7 jasnych gwiazd najbardziej charakterystycznego zimowego gwiazdozbioru Oriona. Już pod koniec zmierzchu góruje pierwsza gwiazda Zimowego Sześciokąta, Aldebaran z konstelacji Byka, 40 min później, niemal równocześnie najwyższy wierzchołek, okołobiegunowa Kapella z Woźnicy i jednen z dwóch najniżej usytuowanych wierzchołków Sześciokąta – najjaśniejszy w Orionie Rigel. Gdy 4 h później Zimowy Sześciokąt w komplecie błyszczy już ponad południowo-zachodnim horyzontem, na wschodzie dominują już 3 jasne gwiazdy Wiosennego Trójkąta: Regulus z Lwa, Spika z Panny oraz najjaśniejszy pośród nich Arktur z Wolarza, zwany też Gwiazdą Wiosenną. Gdy 2 h przed świtem Wiosenny Trójkąt w całości przenosi się już na południowo-zachodnią stronę nieba, wysoko ponad wschodnim horyzontem wznosi się już najbardziej znany gwiezdny symbol kolejnej pory roku – Trójkąt Letni, w zasadzie o róźnych porach nocy widoczny przez cały rok.
Pora na zagadkową część Gwiaździarni. Zadanie sprzed tygodnia dotyczące skali magnitudo, stosowanej m.in. w określaniu jasności gwiazd i planet, okazało się trudniejsze niż się spodziewaliśmy. Przyjmując zaokrąglone wartości wielkości gwiazdowych Syriusza: –1,0 magnitudo oraz Aldebarana: +1,0 magnitudo, zadaniem Państwa było określić, która z tych gwiazd jest jaśniejsza i ile razy. Niektórym uczestnikom problem stwarzała druga część pytania. Nie wnikając zbyt głęboko w matematyczne podstawy określania magnitudo, czyli wielkości gwiazdowej, wspomnijmy tylko, że system ten stworzył w połowie XIX wieku angielski astronom Norman Pogson. Stosowany w tym celu wzór Pogsona jest skalą logarytmiczną, a opiera się na przyjętej zasadzie, że 100-krotnej różnicy jasności odpowiada różnica 5 magnitudo. Zatem 1 magnitudo odpowiada pierwiastek 5-stopnia ze 100, który w zaokrągleniu wynosi 2,5. W tej skali, różnicy 1 mag odpowiada 2,5-krotna różnica jasności, ale 2 mag to nie 2 razy 2,5, a 2,5 do potęgi drugiej czyli ok. 6,3. Podobnie 3 mag to 2,5 do potęgi 3; czyli blisko 16-krotna różnica jasności, itd. Poprawną zatem odpowiedzią w naszej zagadce była wartość 6,3.
A oto jeszcze jedno pytanie dotyczące magnitudo obiektów astronomicznych. Porównując jasności najsłabszych dostrzegalnych gołym okiem gwiazd (+6 mag) z jasnością Słońca (–26 mag) proszę obliczyć, ile razy jaśniejsze od tych najsłabszych gwiazd jest nasze Słońce.
Odpowiedzi prosimy przesyłać do czwartku 29 lutego na adres: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl. Zapraszam do odpowiedzi i na kolejne spotkanie w Gwiaździarni Pana Jana za tydzień.
Cotygodniowy krótki opis aktualnego wyglądu nieba nad Śląskiem. Omówienie dostępności obserwacji oraz zmian położeń Księzyca i planet w ciągu najbliższego tygodnia, wraz z szerszym omówieniem ciekawszych okresowych wydarzeń astronomicznych, dostępnych do obserwacji dla każdego – gołym okiem lub za pomocą lornetki.
Proponujemy również zagadkę astronomiczną. Spośród najaktywniejszych uczestników zagadek, każdego miesiąca typowany jest honorowy Gwiaździarz Miesiąca.
Istniejącą od 1990 roku audycję prowadzi doświadczony popularyzator astronomii Jan Desselberger.
Nowe odcinki gwiezdnej gawędy Pana Jana ukazują się w każdą sobotę wieczorem na www.radio.katowice.pl/gwiazdziarnia
Kontakt z autorem: gwiazdziarnia@radio.katowice.pl
